مسجد کبود تبریز | فیروزه اسلام

مسجد کبود تبریز جاذبه ای است که در سفر به شهر تبریز نمی توان از دیدنش چشم پوشید؛ دیدن یک عکس از مسجد کبود تبریز کافیست تا وسوسه دیدن کاشی کاری های لاجوردی این بنا را به جان تان بیندازد. در ادامه می خواهیم در مورد معماری و تزیینات مسجد کبود تبریز برای تان بگوییم تا این شاهکار تاریخی را بیشتر بشناسید. در نهایت آدرس، هزینه و ساعت بازدید مسجد کبود تبریز را هم به شما می دهیم تا برای بازدید از آن برنامه ریزی کنید.

چرا مسجد کبود تبریز ؟

• از معروف ترین جاذبه های تبریز است.
• مسجد کبود، یکی از ۴ مسجد آبی رنگ در دنیاست.
• کاشی کاری های لاجوردی بی نظیری دارد.
• از مساجد تاریخی مهم ایران است.
• به عنوان فیروزه جهان اسلام از آن یاد می شود.
• تنها بنایی است که از دوره فرمانروایی قراقویونلو در تبریز باقی مانده است.

آشنایی با مسجد کبود تبریز

در دوره ترکمانان قراقویونلو و قرن نهم هجری قمری بود که یکی از امرا به نام ابوالمظفر سلطان جهان شاه، دستور ساخت مسجدی را در شهر تبریز داد؛ مسجدی که بعدها ناملایمات زیادی از روزگار دید، زخم هایی بر تنش افتاد و تخریب شد؛ اما باز هم سرپا ماند. این روزها نامش مسجد کبود است که در میان هموطنان آذری زبان با نام گوی مچید (Göy Məscid) شناخته می شود و به نام های دیگری همچون مسجد آبی، عمارت مظفریه و مسجد جهانشاه نیز شهرت دارد.

مسجد کبود یکی از نمونه های برجسته معماری اسلامی تبریز است و به دلیل کاشی کاری های لاجوردی در داخل و خارج بنا به عنوان "فیروزه جهان اسلام" شهرت دارد. در این میان چون اروپایی ها آبی لاجوردی را با نام آبی ایرانی می شناسند، عنوان مسجد آبی را به این بنا داده اند. به جز ایران، ترکیه، افغانستان و ارمنستان هم مساجد آبی دارند؛ اما در مسجد کبود بیش از هر مسجد دیگری کاشی لاجوردی به کار رفته است. معماری آجری، وجود خطوط اسلیمی، کاشی های مزین به طلا، نقوش و تزئینات برجسته و کتیبه هایی به خط کوفی و ثلث در سردر بنا از دیگر زیبایی های این بنای دیدنی به شمار می روند.

این مسجد تنها بخشی از مجموعه ای با نام مظفریه بود که شامل بناهای دیگری مانند مدرسه، خانقاه، کتابخانه، قرائت خانه، حوضخانه و ... می شد؛ اما امروزه از این مجموعه به غیر از مسجد کبود سازه دیگری باقی نمانده است. قرار گرفتن اين مسجد در قلب شهر تبریز و همجواری آن با جاده ابریشم نیز بر اهمیت آن می افزود. در نهایت بعد از روزهای بسیار از دوران شکوه این بنای تاریخی و ارزشمند، امروزه تنها بخش هایی از آن بر جای مانده است.

در باب اهمیت این بنا همین بس که بدانید نادرمیرزا قاجار، از نویسندگان و تاریخ‌نگاران نامدار دوره قاجار درباره آن نوشته است:

«روزگار بگذرد که چشم روزگار چنین بنایی را نخواهد دید»

تاریخچه مسجد کبود تبریز

در قرن نهم هجری قمری، ترکمانان قراقویونلو، در آذربایجان صاحب قدرت بودند. در این دوران، فرمانروای این سلسله به نام ابوالمظفر جهانشاه بن قره يوسف، معروف به جهانشاه، تصمیم به ساخت مسجدی در پایتخت خود یعنی شهر تبریز گرفت. او در نهایت مجموعه ای به نام مظفریه ساخت که مسجد کبود، کتابخانه، کاروانسرا، حمام و ... را در برمی گرفت. می گویند همسر جهانشاه، جان بيگم خاتون یا به گفته برخی دیگر دخترش، صالحه خانم ناظر ساخت این بنا بودند. البته در برخی منابع از فردی به اسم عزالدین بن ملک قاپوچی به عنوان ناظر ساخت نام برده اند. 

آن گونه که کتیبه سردر مسجد نشان می دهد اتمام ساخت بنا در سال 845 خورشیدی بوده؛ البته این تاریخ به سال اتمام کاشی کاری ها اشاره می کند و احتمالا ساخت بنای مسجد، چند سال پیش از این تاریخ پایان یافته است. گفته می شود این مسجد زیبا در دوران رونق خود، مسجدی کاملا تشریفاتی و افتخاری به حساب می آمد و بر پایه فلسفه و تفکرات پیچیده ای بنا شده بود. برخی بر این باورند که مسجد کبود تبریز را می توان با مسجد گوهرشاه مشهد مقایسه کرد؛ چرا که هر دو در یک دوره تاریخی بنا شده اند.

در سال 1158 خورشیدی زلزله ای رخ داد و همه بناهای مجموعه سلطنتی مظفریه از میان رفت و چیزی کمتر از 20 درصد مسجد باقی ماند. بر اثر این زلزله، گنبدهای مسجد فروریخت و ساختمان آن دچار آسیب جدی شد. با وجود ثبت ملی بنا در ۱۵ دی ۱۳۱۰، این مسجد تا بیش از 150 سال پس از زلزله، ویرانه ای بیش نبود تا اینکه در سال 1318 در دوره پهلوی اول و همزمان با تشکیل انجمن حفاظت از آثار تاریخی ایران، قدم هایی برای مرمت آن برداشته شد و حفاظت و بازسازی بخش های سالم تر، شامل طاق ها و پایه ها مورد توجه قرار گرفت. دیواری که امروزه در مسجد می بینید، بین سال های 1338 تا 1343 ساخته شده و گنبد اصلی و گنبد کوچک نیز با طرح و نظارت استاد رضا معماران، بین سال های 1352 تا 1354 بازسازی شده است. 

توصیف جهانگردان از مسجد کبود در گذشته

کاتب چلبی و تاورنيه از سیاحان بنام، بين سال های ۱۰۴۶-۱۰۴۵ هجری قمری از تبريز و اين بنا بازدید کرده و توصیفاتی را از آن نگاشته اند. چلبی درباره مسجد اینگونه نوشته است:

درگاه مسجد جهانشاه بلندتر از طاق كسری است. بنایی عالی است كه با كاشی های زیبا آراسته شده، گنبدهای بلندی دارد... جامع دل انگیزی است كه هر كس داخل شود دلش اجازه بیرون شدن را نمی دهد. لیكن شیعیان غالب‍ا از رفتن بدان مسجد خودداری می كنند. این بنا با كاشی های زیبا آراسته شده، گنبدهای بلندی دارد و همه در و دیوار آن با كاشی های رنگارنگ زینت یافته است.

تاورنیه نیز علاوه بر سردر و کاشی کاری ها، از دو مناره بسيار بلند سخن به میان آورده که در زلزله از بین رفته اند.

اشغال مسجد کبود 

از دیگر وقایع مهمی که باعث آسیب به مسجد شد، اشغال بنا در سال 1393 بود. در آذرماه این سال، 50 نفر به بهانه برپایی نماز جماعت به سمت این مسجد رفتند و آن را اشغال کردند. این جمعیت معترض، نماز جماعت را در این مکان برپا ساختند و سپس روی کف کاشی کاری شده مسجد را با فرش پوشاندند. با این تسخیر، بازسازی کاشی کاری ها ناتمام ماند و لوله کشی نامناسب گاز شهری نیز موجب تخریب بخشی از دیوارهای تاریخی شد. البته خوشبختانه امروزه، این بنا توسط سازمان های مسئول اداره می شود و بازسازی آن همچنان ادامه دارد. اگر به بازدید موزه آذربایجان در نزدیکی مسجد بروید در گوشه و کنار آن بخش های در حال مرمت را خواهید دید.

معماری مسجد کبود تبریز

مسجد کبود بنایی چندمنظوره محسوب می شود که با شیوه معماری آذری ساخته شده است؛ سبکی در معماری ایرانیِ پس از اسلام که منسوب به آذربایجان است و کاشی کاری، گره سازی درهم (1)، گچبری و مقرنس کاری از ویژگی های آن به شمار می روند. این بنا به عنوان مسجد-مقبره یا مسجد-بقعه کاربرد دارد چرا که هم مسجد است و هم در بخش جنوبی آن مقبره هایی وجود دارند. از سوی دیگر باید به نام دیگر این بنا نیز توجه داشت؛ نام مظفریه که مونث است برای مساجد به کار نمی رفته است و این نامگذاری می تواند حکایت از چندکاربردی بودن این بنا داشته باشد.

این مسجد برخلاف سایر مساجد هم دوران خودش، فاقد میانسرا بوده و برای سازگاری با آب و هوای تبریز به صورت برونگرا و تمام مسقف ساخته ‌شده است. این سازگاری باعث شده تا همه فضاها در تمام فصول سال قابل استفاده باشند. در حدود 30 سال طول کشیده تا این مسجد بنا شود و مهندسان و معماران برای ساخت آن همکاری کرده اند. محاسبات دقیق، عظمت گنبد، طرح شبستان و ... نشان از این دارند که سازندگان به علوم مختلف از جمله هندسه و ریاضی به خوبی اشراف داشته اند.

سردر، مناره، گنبد، شبستان و آرامگاه خانوادگی در قسمت جنوبی مسجد، بخش های اصلی این مجموعه را تشکیل می دهند که در اثر تخریب ها، تغییراتی نیز داشته اند. بنای این مسجد از آجر است و در ساخت بعضی قسمت ها از سنگ های کمیابی استفاده کرده اند. بد نیست بدانید در مرمت مسجد سعی شده تا از آجر و کاشی و سنگ های مرمرِ باقی مانده، در جاهای اصلی خود استفاده شود.

پاورقی

1- هنری که در نتیجه طرح های هندسی منظم و اتصال و درهم رفتن تکه های چوب ایجاد می شود.

بخش های دیدنی مسجد کبود

در ادامه مهم ترین دیدنی های این مسجد را به شما معرفی می کنیم:  

سردر

اولین چیزی که در مسجد کبود توجه را به خود جلب می کند، بزرگی و بلندی سردر آن است. ارتفاع سردر فقط دو برابر پهنای آن است؛ اما خطای چشمی در اینجا به وجود می آید که باعث شده بیننده ارتفاع سردر را چیزی بیش از اینها تصور کند. می توان سه بخش را برای سردر در نظر گرفت؛ دو پایه بزرگ و طاق ضربی روی آنها و دو پایه در وسط که محل استقرار در ورودی است. سردر مسجد، کتیبه هایی به خط ثلث و تابلو‌هایی با خط کوفی نیز دارد و ستون مارپیچی، حاشیه طاق سردر را زینت داده است.

در دو طرف ورودی مسجد، ظریف ترین و پرکارترین نوع کاشی معرق را می بینید که هنوز هم به عنوان یکی از کامل ترین نمونه‌ های معرقِ دوران اسلامی‌ محسوب می شود. در این کاشی کاری عرض خطوط سفیدِ گل ها از 2 میلیمتر تا  3 میلیمتر است و نوشته ها نیز با همین ظرافت و دقت معرق کاری شده اند. همان طور که در بخش تاریخچه اشاره کردیم، كاتب چلبی در کتاب تاریخ جهان نما، این سردر را بلندتر از طاق کسری توصیف کرده است.

گنبد و گنبدخانه

مسجد کبود دو گنبد قابل توجه دارد که دو گنبدخانه را شکل می دهند. گنبد بزرگ با قطر 17 متر بر روی صحن بزرگ و اصلی قرار دارد و یکی از بزرگترین گنبدهای ساخته شده در ایران به شمار می آید و تقسیم وزن سنگین آن روی پایه های متعدد، اشراف سازندگان به علم هندسه را اثبات می کند. در اطراف گنبدخانه بزرگ، رواق هایی به هم پیوسته وجود دارد که از سه طرف با طاق نما، به رواق های اطراف خود مرتبط می شود.

گنبد دیگر بر روی صحن کوچک و جنوبی واقع شده و متعلق به بنای آرامگاه خانوادگی جهانشاه است. ایوان ورودی مسجد در ضلع شمالی تنها راه ورود به هر دو گنبدخانه است و دو مناره مسجد با فاصله تقریبا زیادی در دو طرف این ایوان قرار گرفته اند.

7 گنبد کوچکتر نیز بر روی سقف شبستان های شرقی و غربی و ورودی مسجد قرار دارند. ویژگی قابل توجه گنبدهای مسجد کبود این است که هیچ سازه ای در ساخت آنها به کار نبرده اند؛ مساله ای که در بازسازی گنبدها نیز مشکل ساز شد و مدتی طول کشید تا مرمتگران بتوانند راه ساخت آن را بیابند. گنبد ابتدایی این مسجد، یکی از بزرگترین گنبدهای آجری قرن نهم هجری قمری بود که 17 متر دهنه و 20 متر ارتفاع داشت و به خوبی وزن آن بر روی پایه ها تقسیم شده بود. زلزله بزرگ تبریز به این گنبد مهلت نداد و آن را تقریبا از میان برد. اطلاعاتی که از فرم و مشخصات گنبد کبود در حال حاضر وجود دارد برگرفته از نوشته های افرادی است که گنبد اصلی آن را دیده اند چرا که گنبد فعلی مسجد، گنبد اصلی آن نیست و در نتیجه مرمت شکل گرفته است. شناخت فرم اصیل گنبد، مسجد قبل از تخریب کاری نشدنی است و مدارک کافی در مورد آن وجود ندارد؛ اما دو سند تصویری شامل مینیاتور مطراقچی و کروکی شاردن فرانسوی تا حدی به این شناخت کمک کرده اند. نمای داخلی گنبد بزرگ مسجد، از آجرهای کوچک و کاشی های الوان است و نقش گل و بته و جملات و کلمات عربی در آن دیده می شود.

تزئینات مسجد کبود

سقفی از طلا و لاجورد

در مسجد کبود تبریز باید سر به هوا باشید تا یکی از جذاب ترین و چشمگیرترین قسمت ها را ببینید؛ بخشی از سقف بنا با طلا و لاجورد تزیین شده و جلوه ای حیرت انگیز به مسجد داده است.

کاشی کاری های بی نظیر 

کاشی های معرق در دیواره های بیرونی و درونی مسجد چشم هر بیننده ای را به خود خیره می کنند. برخی کاشی کاری دیدنی این مسجدرا  تداعی کننده کاشی کاری های ایوان جنوب غربی مسجد جامع اصفهان می دانند و آن را کم نظیر می پندارند. مسجد کبود تنوع و ظرافت کاشی‌ کاری را به اوج رسانده و به خاطر رنگ لاجوردی کاشی ها و گنبد فیروزه گونش در گذشته لقب فیروزه جهان اسلام را به خود اختصاص داده است. 

کاربندی‌ های تماشایی این مسجد در محل اتصال گنبد و یا طاق به پایه های گنبد هر چشمی را به خود خیره می کنند و از زیبایی های مسجد به شمار می روند.

کتیبه های مسجد

• کتیبه سردَر بنا به خط کوفی و ثلث نگاشته شده است. اسامی عمارت مظفریه و نام نعمت االله بن محمد البواب، هنرمند برجسته آذربایجانی که خطاط و طراح نقوش مسجد بوده، نیز در این کتیبه دیده می شود.
• کتیبه ای به خط رقاع در کاشی کاری های ایوان ورودی مسجد که از تاریخ ساخت بنا در سال 870 ه.ق سخن می گوید. 
• کتیبه ای برجسته با مضمون سوره فتح که دور تا دور شبستان اصلی با ظرافت و بسیار زیبا کار شده و نشان می دهد این بنا محلی بوده است برای یادبود پیروزی های جهانشاه. 
•  سنگ های مرمر مزین به آیه های قرآن در شبستان کوچک
• کتیبه ای با نام جهانشاه در بالای در ورودی مسجد که در گذشته روکش طلایی داشته است.
• کتیبه ای از اشعار فارسی در پشت درب ورودی به شبستان بزرگ با مضمون: کردار بیار و گرد گفتار مگرد   چون کرده شود، کار بگوید که کرد

تزئینات نابود شده

گفته می شود در دو سوی در مسجد، نگاره های چهارباهو (صلیبی شکل) و چهار پیلی (صلیبی شکسته) وجود داشته که در حمله روس ها به تبریز کنده شده اند. این نگاره ها از قدیمی ترین نگاره های ایرانی به شمار می روند.

سردابه | مقبره جهانشاه

بنابر نظر پژوهشگران و روایت های تاریخی، جسد جهانشاه پس از کشته شدنش به این مسجد انتقال داده شده است. در پشت محراب قدیمی مسجد کبود اتاقی بزرگ با کفپوش و دیوارهای مرمرین است که در انتها به سردابی کوچک می رسد و در آن دو مقبره کشف شده است. کارشناسان، این دو مقبره در سرداب بخش جنوبی مسجد را محل دفن جهانشاه و همسرش می دانند که چند سال بعد از اتمام ساخت مسجد از دنیا رفته اند. البته باید بدانید که قبرها خالی هستند و نمی توان نظر قطعی درباره آنها داد. این بخش به صورت خاکی باقی مانده و خالی است؛ بر اساس گفته ها، بعد از زمین لرزه مهیب تبریز، تمام چیزهای این بخش حتی بخش هایی از مرمر تزئینی آن سرقت شده است. بنابر توصیف تارونیه -سیاح فرانسوی- در محل اتصال این بخش به گنبدخانه، پوششی از سنگ مرمر و محراب وجود داشته که امروزه اثری از آن نیست. تا قبل از ویرانی مسجد در دو طرف محراب رفت و آمد صورت می گرفته اما امروزه آن را تبدیل به درگاه کرده اند.

گفته می شود این بخش در گذشته مزین به کاشی های شش ضلعی لاجوردی، ازاره های مرمری و کتیبه های با نقوش اسلیمی حجاری شده، بوده و کفپوش مرمرین و سقف مزین با نقاشی طلایی داشته است. امروزه سنگ های بزرگ مرمر به ارتفاع 160 سانتیمتر در این محل دیده می شود که کتیبه های حجاری شده هستند. این کتیبه ها آیاتی از قرآن را شامل می شوند که با خط ثلث در زمینه اسلیمی با ظرافت و هنرمندانه نگاشته شده اند. کاشی های شش ضلعی لاجوردی نیز تا حدی مرمت شده اند و زیبایی آنها چشم بینندگان را خیره می سازد.

کارشناسان بر این باورند که این آرامگاه از نظر بافت ساختمانی، بنایی الحاقی به مجموعه مسجد محسوب می شود؛ اما پیوندی ناگسستنی هم با آن دارد. به این صورت که افراد ابتدا وارد مسجد شده و با بهره گیری از فضای آرام و ملکوتی آن، با آرامش باطنی وارد آرامگاه شده و طلب آمرزش برای رفتگان مدفون در آنجا می کنند.

صحن ها و رواق ها

مسجد کبود یک صحن اصلی و بزرگ به شکل مربع دارد که حوضی برای وضو در آن وجود داشت و شبستان هایی نیز به عنوان پناهگاه مستمندان، و درس خواندن در اطراف آن شکل گرفته بودند. یک صحن کوچک نیز در قسمت جنوبی مسجد قرار گرفته است که شبستان کوچک را هم در بر می گیرد.

در شمال و شرق حیاط مسجد، رواق هایی دیده می شوند که مربوط به زمان حال هستند و اخیرا به مجموعه اضافه شده اند.

ستون ها

در صحن اصلی مسجد به ستون هایی بر می خوریم که از آنها، راه پله هایی برای دسترسی به ایوان های مشرف به صحن وجود دارد. در پایه این ستون ها محفظه های کوچکی دیده می شوند که به احتمال زیاد به عنوان جاکفشی استفاده می شده و امروزه تغییر یافته اند.

محوطه باستانی مسجد کبود

محوطه باستانی مسجد کبود در شمال شرق بنای مسجد قرار دارد و مساحت آن به حدود 3 هکتار می رسد. این محوطه طی خاکبرداری های سال 1376 کشف شد و در شهریورماه 1377 آثار گورستان هزاره اول قبل از میلاد در آن به دست آمد. پس از کشف آثار، این محل به عنوان یک محوطه باستانی شناخته شد که آثار دوره آهن، اسکلت هایی مدفون همراه با سفال و اشیای فلزی در آن مشاهده شده است. 

در کاوش های مربوط به اردیبهشت و خرداد 1378، 38 گور در این محوطه مورد بررسی قرار گرفت که در یکی از آنها 2 اسکلت زن و مرد به همراه اشیای تدفینی کشف و به موزه ملی آذربایجان فرستاده شد. از سال 1379 تا 1382 نیز کاوش هایی در این محوطه صورت گرفت و آثاری مربوط به گورستان عصر آهن، رسوبات طبیعی و آثار دوره اسلامی و ... به دست آمد.

امکانات مسجد کبود تبریز

• سرویس بهداشتی
• راهنما
• نمایشگاه صنایع دستی برای فروش آثار سفالی با نقش و نگار مسجد کبود

در پایان ویدیویی از مسجد کبود را به تماشا بنشینید

سخن آخر

به یکی از زیباترین مساجد ایرانی سر زدیم و لحظاتی را در فیروزه جهان اسلام گذراندیم. شما چه قدر با این جاذبه آشنایی داشتید؟

اگر از این مسجد بازدید کرده اید، از وضعیت آن برای مام بگویید. آیا نگهداری و مرمت آن به خوبی صورت می گیرد؟

کدام یک از بخش های آن برای تان جذاب تر بود؟

منتظر دیدگاه های تان هستیم...

شما می توانید با عضویت در سایت کارناوال، تصاویر و نوشته های تان را در مورد سفر با دیگر دوستان به اشتراک بگذارید و آنها را در لحظات شیرین گشت و گذارتان شریک کنید:

ورود به صفحه کارناوالی شـــــــــــــو