قلعه ناصری ایرانشهر | ارگ خشتی با صلابت

آثار ارزشمند تاریخی سیستان و بلوچستان کم نیستند؛ آثاری که در نوع خود بسیار جالب‌توجه و قابل‌تأمل‌اند، می‌توان ردپای ادوار مختلف تاریخی را در این شهر مشاهده کرد و به مرور گذشته پرداخت. قلعه ناصری ایرانشهر دژ خشتی استان سیستان و بلوچستان است که همچون نگینی در این شهر می‌درخشد. در این سفر به معرفی قلعه ناصری می‌پردازیم و به شما خواهیم گفت قلعه ناصری ایرانشهر کجاست. برای آشنایی بیشتر با این دژ قدیمی تا انتهای این مسیر همراه ما باشید.

چرا قلعه ناصری ایرانشهر؟

• یکی از قلعه‌های مهم استان سیستان و بلوچستان محسوب می‌شود که در فهرست آثار ملی ایران نیز به ثبت رسیده است.
• این قلعه پس از قلعه بمپور بزرگ‌ترین و مهم‌ترین قلعه‌ خشت و گلی این استان است.
• این سازه دِژ نظامی بزرگی بوده که نقش امنیتی و مراقبتی از ایرانشهر را داشته است.
• این قلعه شباهت زیادی به جاذبه دیدنی ارگ بم پیش از تخریب آن دارد.
• خلاقیت‌هایی که در ساخت این قلعه به‌کار‌رفته بسیار جالب توجه است.
• یکی از مهم‌ترین آثار به‌جا‌مانده از دوران قاجار در ایرانشهر به شمار می‌رود.
• قلعه ناصری به‌عنوان یکی از قلعه‌های مهم در جنوب ایران شمار زیادی از مسافران و گردشگران را در مناسبت‌های مختلف به‌سوی خود می‌کشاند.

قلعه ناصری ایرانشهر | ارگ خشت و گلی باصلابت

در سیستان و بلوچستان پر رمز‌وراز بار دیگر به‌سمت قلعه‌ای کهن رفتیم تا ناگفته‌های آن را بازگو کنیم؛ قلعه‌ای که از دوران قاجار به یادگار مانده و دژی مستحکم در ایرانشهر بوده است. قلعه ناصری ایرانشهر که با نام‌های دیگری همچون ناصریه و دوست محمدخان نیز آن را می‌شناسند سازه‌ای دفاعی بوده که ساخت آن حدود هفت سال زمان برده است. معماری این دژ کهن و آنچه که در طول تاریخ بر آن گذشته در نوع خود جالب توجه است. این سازه خشت و گلی بعد از قلعه بمپور به‌عنوان مهم‌ترین قلعه سیستان و بلوچستان شناخته می‌شود که در ایام مختلف سال گردشگران و علاقه‌مندان از آن بازدید می‌کنند. اگرچه قلعه ناصری جاذبه‌ای مهم و در خور توجه است اما آن‌طور که باید و شاید به آن رسیدگی نشده و متاسفانه بیشتر بخش‌های آن تخریب شده است. در حال حاضر مسئولان در تلاش‌اند تا مرمت و بازسازی این مجموعه را انجام دهند؛ همچنین بر اساس گفته عبدالحمید خدایاری رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ایرانشهر مقدمات آماده‌سازی قلعه‌های ناصری ایرانشهر و بمپور برای ثبت جهانی در چشم انداز 25 ساله در حال انجام است.

ثبت ملی: قلعه ناصری در سال 1375 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

تاریخچه

شاهان در گذشته برای خود دژهای بزرگی می‌ساختند که این بناها به نوعی پایگاه نظامی و سیاسی آن حکومت محسوب می‌شد؛ یکی از این دژها قلعه ناصری یا قلعه ایرانشهر بود که در شهری به همین نام قرار گرفته است. ناصرالدوله فرمانفرما، حاکم وقت سیستان و بلوچستان، به ناصرالدین شاه قاجار پیشنهاد داد تا دژی نظامی در ایرانشهر که در آن زمان فهرج یا پهره نامیده می‌شد، ساخته شود. با موافقت شاه ساخت این قلعه با معماری استاد حسین معمار باشی آغاز شد و در مدت هفت سال به اتمام رسید؛ پس از اتمام قلعه ناصریه پایگاه حکمرانی از بمپور به ایرانشهر و قلعه ناصری تغییر یافت.

در اواخر دولت قاجار و اوایل دوره پهلوی اول این قلعه به تصرف حاکم مقتدر بلوچستان، دوست محمدخان بازکزایی در می‌آید؛ از این رو آن را با نام قلعه دوست محمدخان نیز می‌شناسند. پس از به قدرت رسیدن رضاخان، قشون دولتی به فرماندهی امان الله جهانبانی این قلعه را تصرف می‌کنند و نام قلعه ایرانشهر را بر آن می‌گذارند.

با به‌ قدرت رسیدن محمدرضا شاه پهلوی این قلعه مدتی به‌عنوان پادگان ژاندارمری و زمانی نیز  با کاربری مدرسه مورد استفاده قرار گرفت. پس از انقلاب این قلعه زیبا و عظیم برای مدتی متروکه ماند و متاسفانه در سال 1361 حدود 98 درصد معماری فضای داخل با بولدوزر تخریب شد و تنها حمام، سردر و حصارش باقی ماند. این اثر در سال 1375 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

معماری

این بنا با ابعاد 194×194 متر و در زمینی به مساحت حدودی 37000 متر مربع ساخته شده است. 

خشت، گل و آجر از مصالح اصلی این سازه‌اند که در ساخت حصارها و برج‌هایی که باقی‌مانده ساروج، آجر و خشت خام استفاده شده و به‌دلیل وسعت این قلعه می‌توان گفت که برای ساختن آن مصالح زیادی به‌کاررفته است. این قلعه با مصالح درجه یک ساخته شده که پس از گذشت یک قرن در برابر سرما، گرما و بلایای طبیعی همچنان استوار ایستاده است. 

حصار قلعه در مجموع ۹ برج دیده‌بانی (7 برجک و 2 برج در جلو) دارد. قطر دیوارهای حصار در روی سطح زمین به 5 متر و ارتفاع آن به حدود ۷ متر می‌رسد. در دیوارهای بیرونی قلعه اشکال هندسی کار شده و معماران ایرانی قسمتی را به‌شکل دایره‌ها و نیم‌دایره‌ها در بالای برج در آورده‌اند؛ در قسمتی دیگر خشت‌ و گل‌هایی با اشکال لوزی به چشم می‌خورد. همچنین در این بنا اشکال مثلثی بسیار ظریف و بی‌نقصی را نیز می‌بینیم و برای نور خورشید هم پنجره‌ها و قسمت‌هایی تعبیه شده است. تمامی این اشکال و ویژگی‌ها با هنر و ظرافت بی‌مانند هنرمندان ایرانی کنار هم قرار گرفته‌اند.

برای نگهبانان، جان‌پناهی و جلوگیری از دید از خارج قلعه، در بالاى ديوار از داخل قلعه، معبرى به عرض بيش از يک متر در ارتفاع 5 مترى از زمين تعبیه شده است. بر روی جان‌پناه‌ها نیز سوراخ‌هایی برای لوله‌های تفنگ مدافعان به‌کار برده‌اند.

این قلعه تمام ویژگی‌ها و قسمت‌های یک قلعه مانند حوض‌خانه‌های بسیار بزرگ، شاه‌نشین و مهمان‌خانه‌های مجلل با نقش‌ونگارهای بسیار زیبا، معماری قدیمی ایرانی و سربازخانه که بخش مهم قلعه است را دارد. دارای حداقل هفت حیاط بزرگ، بیش از 150 اتاق، مجموعه‌های اصطبل، شاه‌نشین، سربازخانه، اسلحه‌خانه، حمام و دیگر بخش‌ها بوده است.

اگرچه معماری داخلی قلعه تخریب شده، اما آجرنمای تزیینی سردر ورودی و برج‌های آجرکاری شده دو طرف دارای انواع طرح‌های رج‌چینی، دندان‌موشی، هندسی، لوزی و چلیپایی است که این نوع تزیین سبک معماری به‌کار رفته در برج‌های ارگ بم در استان کرمان را یادآوری می‌کنند. پس از تخریب قلعه تنها حمام آن به‌صورت ویرانه‌ای باقی ماند که در ساخت آن لوله‌های سفالی مورد استفاده قرار گرفته است. پس از عملیات خاک‌برداری مشخص شد که به‌غیر از ساختمان اصطبل که پی‌سازی با آجر دارد، سایر سازها بر روی زمین ساخته شده و هیچ‌گونه پی‌سازی در بناها انجام نگرفته است.

فصل سفر

بهار و تابستان: از آنجا که این شهر در خطه جنوبی کشورمان است بهار و تابستان گرمای هوا برایتان آزاردهنده خواهد بود.

پاییز و زمستان: با توجه به شرایط آب‌وهوایی و برای یک بازدید مناسب توصیه می‌کنیم پاییز و زمستان به دیدن این قلعه بروید.

دغدغه های کارناوالی

• از مهم‌ترین مشکلات این قلعه تعرض به حریم قانونی این قلعه و ساخت‌وسازهای نامناسب در اطراف آن است.
• عدم توجه کافی مسئولین به حفظ بنا و تلاش موثر برای بازسازی آن
• نبود حفاظ برای مقابله با تغییرات آب‌وهوایی
• عدم توجه بازدیدکنندگان به حفظ آثار 

*** عدم توجه به چنین آثاری و کوتاهی در نگهداری آن‌ها قابل جبران نیست؛ این تاریخ را نمی‌توانیم از ابتدا بسازیم آنچه از دست برود قابل بازگشت نیست. فراموش نکنیم آثاری که از گذشته باقی‌مانده امانتی است برای نسل‌های آینده و حفظ آن‌ها نشانه‌ای است از پاسداری از فرهنگمان؛ پس در این راه کوشا باشیم.

سخن آخر

به ایرانشهر شهری در جنوب ایران رفتیم، شهری با آداب‌و رسوم‌های خاص و متفاوت، با غذاها و ترشی‌های بسیار خوشمزه، مردمانی خونگرم و صمیمی که آثار جذابی را در خود جای داده است. آثاری که نشان‌دهنده قدرت، اصالت و تمدن این شهر دیدنی است. قدم در قلعه استوار و عظیم ناصری گذاشتیم و گذشته را مرور کردیم. حال نوبت شما دوستان کارناوالی است تا از تجربه سفر خود به این دژ قاجاری برایمان بگویید و تجربه‌های سفر خود را با ما و دوستان کارناوالی خود به اشتراک بگذارید.