سدچم‌شیر، تیر خلاصی بر تاریخ طلایی ایران

نام سد چم‌شیر را این روزها زیاد می‌شنویم، سدی که بلای جان تاریخ ایران شده است. با وجود مخالفت‌های زیاد ساخت‌وساز و آبگیری سد چم‌شیر ادامه داشته و خبرها حاکی از آن است که آبگیری آن هم به اتمام رسیده است. این مسئله که چرا با وجود هشدارها و آنچه برای تاریخ ایران روی می‌دهد و نظر کارشناسان و باستان‌شناسان مبنی بر نابودی بخش مهمی از تاریخ ایران، همچنان مسئولین امر بر آبگیری این سد و ادامه یافتن پروژه پافشاری کردند، جای سؤال دارد؟

آیا از بین رفتن منابع طبیعی همچون هورالعظیم، دریاچه ارومیه، دریاچه هامون، آتش‌سوزی بخش وسیعی از جنگل‌های ایران عزیزمان، نابودی حیات‌وحش و انقراض طیف وسیعی از جانوران، تجاوز به حریم کاخ‌ها و آثار تاریخی به بهانه ساخت فیلم و سریال، از بین بردن جاذبه‌های تاریخی به‌دلیل عدم مرمت و موارد بی‌شمار دیگر، کافی نیست که حال باید بنشینیم و دوباره شاهد از بین رفتن بخش مهمی از تاریخ و گذشته ایران باشیم؟! 

تاریخ ایران، منابع طبیعی، حیات‌وحش و ثروت‌های این کشور در جایگاه چندم قرار دارند که چنین فجایعی نادیده گرفته می‌شود؟! این روزها که کشورهایی مانند عربستان، امارات متحده عربی، قطر، ترکیه، آذربایجان و سایر کشورهای همسایه سعی بر آن دارند تا با گسترش این منابع و در برخی موارد با خلق آن (مانند ساخت نخستین پیست اسکی روباز خلیج فارس در عربستان) علاوه بر بالا بردن رتبه خود در جهان، صنعت گردشگری کشورشان را نیز رونق ببخشند و متحول کنند، چرا ما نباید قدر داشته‌هایمان را بدانیم و در حفظ و نگهداری آن کوشا باشیم؟! چرا باید تیشه به ریشه خودمان بزنیم؟!

سد "چم‌شیر" در 25کیلومتری جنوب‌شرقی شهر دوگنبدان در استان کهگیلویه و بویراحمد قرار دارد که روی سازند گچساران بنا نهاده شده است.سدی که با وجود هشدار فعالان محیط زیست ساخته و آبگیری شد و نتیجه آن، از بین‌ رفتن بخشی از زمین‌های کشاورزی منطقه و افزایش شوری آب کارون بود، با این‌ تفاوت که این‌بار و در خصوص بهره‌برداری از سد چم‌شیر علاوه بر فعالان و دلسوزان حوزه محیط زیست، علاقه‌مندان و صاحب‌نظران عرصه میراث فرهنگی کشور نیز دارای ملاحظات و دغدغه‌هایی‌اند.

 آبگیری این سد باعث می‌شود بخشی بزرگی از تاریخ متمدن عصر طلایی ساسانی برای همیشه از بین رفته و به زیر آب برود؛ چراکه‌ کاوش‌های باستان‌شناسی در این منطقه فرضیه استقرار فصلی زمستانی، تفرج‌گاه یا دسکره ساسانی را مطرح کردند، همچنین این کاوش‌ها به آثاری با قدمت بیش از 16 تا 10 هزار سال از دوره‌های فراپارینه‌سنگی و همچنین دوره‌های نوسنگی، عیلام میانه و اسلامی رسیده بود. (تسنیم)

محمدتقی عطایی، سرپرست هیئت کاوش گفت:

فصل اول گمانه‌زنی نجات‌بخشی قدیمی‌ترین شواهد به‌دست آمده از حوضه آبگیر سد چرم‌شیر در شهرستان گچساران به دوره‌ «فراپارینه سنگی»، در حدود ۱۶ هزار تا ۱۰ هزار سال پیش مربوط می‌شود. سپس با وقفه‌ای طولانی، شواهد اندکی از استقرارگاهی از اواخر دوره نوسنگی به‌دست آمده که متعلق به شش هزار سال قبل است. از دیگر کشفیات باستان‌شناختی در محدوده‌ی این سد می‌توان به استقرارگاهی از دوره «عیلام میانه» اشاره کرد که دارای هر دو سنت سفالگری شوشانی و انشانی است. اگرچه چند دژ و قلعه از دوره‌ی پسا-هخامنشی و ساسانی اهمیت این محدوده را در دوره‌های مذکور نشان می‌دهند اما اوج توجه به این منطقه در قرون میانه اسلامی بوده که نشان از تراکم جمعیتی بالایی در منطقه دارد.

نظر این باستان‌شناس بر آن بود که محدوده سد «چم‌شیر» قابلیت بالایی برای پاسخگویی به برخی از مبهم‌ترین مسائل باستان‌شناسی ایران درباره‌ کوچ‌نشینان دوره‌های مختلف خواهد داشت.

با وجود آن‌که در گمانه‌زنی‌های اولیه ۱۲۰ محوطه باستانی در حوضه آبگیر سد چم‌شیر شناسایی شد، اما کاوش‌های نجات‌بخشی فقط در بخشی از این محوطه‌ها انجام شد. در آخرین کاوش‌ که تیرماه ۱۴۰۱ آغاز شد به چهار متخصص باستان‌شناسی ۳۴ روز فرصت داده شد تا کاوش‌های نجات‌بخشی و مستندنگاری‌ها را تکمیل کنند.

سعید امیرحاجلو، سرپرست هیئت باستان‌شناسی کاوش محوطه تاریخی شماره ۱۰۶ در حوضه آبگیر سد چم‌شیر، اکنون گزارشی از آخرین نتایج کاوش در این محوطه باستانی ارائه کرده است که بر اساس یافته‌های کاوشگران، گفت:

در مطالعات فاز میدانی و کاوش محوطه ۱۰۶، شواهدی از جمله ساختارهای معماری سنگی، قطعات سفال دوران ساسانی تا سده‌های میانی اسلامی، اشیاء سنگی و شیشه‌ای شناسایی و مستندنگاری شد.

او افزود:

بر پایه تقدّم و تأخر ساختارها، عمق پیدایش ساختارها، شیوه ساخت‌وساز، اختلاف پهنای دیوارها، نوع مصالح و مواد فرهنگی در لایه‌های هم‌سطح، به نظر می‌رسد نخستین دوره معماری در این محوطه، متعلّق به دوره ساسانی است که بازسازی‌هایی را در دو فاز نشان ‌می‌دهد و ساختارهایی منظم با قلوه‌سنگ، ملاط گچ و اندود گچ شکل گرفته است.

استادیار گروه باستان‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس همچنین اظهار کرد:

درباره چیستی و نوع استقرار در محوطه ۱۰۶ در عصر ساسانی، با توجه به کیفیت ساختارهای معماری، چشم‌انداز جغرافیایی پیرامون محوطه و وجود دو استودان در صخره‌های جنوبی مشرف به محوطه، می‌توان فرضیه‌های استقرار فصلی زمستانی، تفرّج‌گاه یا یک دسکرة ساسانی را مطرح کرد.

این باستان‌شناس افزود:

پس از آن، جوامع نیمه‌ یکجانشین در سده‌های میانی اسلامی، به ساخت‌وساز روی دیوارهای کهن‌تر اقدام کرده‌اند. ساختارهای سنگی با ملاط گل، چیدمان نامنظم‌تر و پهنای متغیر دیوارها به این دوره از استقرار تعلّق دارند.

امیرحاجیلو یادآور شد:

کاوش محوطه تاریخی شماره ۱۰۶ در محدوده آبگیر سد چم‌شیر در شهرستان گچساران در قالب طرح ارتباط با جامعه و صنعت و بر اساس تفاهم‌نامه‌ای میان دانشگاه تربیت مدرس و پژوهشگاه میراث ‌فرهنگی انجام شد و فاز میدانی آن با هدف «نجات‌بخشی و مستندنگاری شواهد باستان‌شناختی منقول و غیرمنقول به‌منظور شناخت ویژگی‌های فرهنگی، تبیین کاربری‌ها، گاه‌نگاری و حفاظت از آثارِ قابلِ حفاظت محوطه» به اجرا درآمد.

این باستان‌شناس افزود:

در فاز کتابخانه‌ای و نظری، مطالعاتی با هدف «تبـیین اهمیت و جایگاه محوطه در سلسله مراتبِ استقرارهای نواحی پیرامون رودخانه زهره و تبیین الگوهای معیشت جوامع محلی در این ناحیه در دوران ساسانی و اسلامی» در دست انجام است و بر اساس آن تفاهم‌نامه، تا اردیبهشت ۱۴۰۲ در جریان خواهد بود.

رحیم دادی‌نژاد، معاون میراث فرهنگی کهگیلویه و بویراحمد پیش‌تر گفته بود که آثار کشف‌شده از کاوش‌های چم‌شیر پس از مرمت به موزه یاسوج منتقل می‌شود.

سوال اساسی که در اینجا مطرح می‌شود این است که چرا با وجود آنکه این منطقه در دل خود چنین گنجینه عظیمی از شواهد دوره تاریخی ساسانیان را جای داده، تاکنون در این زمینه‌ شاهد ضعف عملکردی از سوی نهادهای متولی حوزه میراث فرهنگی کشور بوده‌ایم؟