جشن مهرگان | جشن هخامنشی میتراکانا

جشن مهرگان یا جشن باستانی میتراکانا یکی از بزرگ‌ترین جشن‌های ایرانیان باستان پس از نوروز است که آن‌ را به‌نوعی جشن آغاز سال نو هخامنشی می‌دانند. در گذشته این جشن را ابتدای ماه مهر برگزار می‌کردند، امروزه مهرگان یا جشن مهر از 10 تا 16 مهر ماه برگزار می‌شود. اگرچه درباره تاریخ دقیق برگزاری جشن مهرگان اختلاف‌نظرهایی وجود دارد اما آنچه واضح است، برگزاری هر ساله جشنی برخاسته از دل آیین‌های کهن ایرانی و پاسداشت آن میان هم‌وطنان زرتشتی و سایر ایرانیان است.

مهرگان | جشن مهر

جشن مهرگان همانند جشن نوروز، جشن تیرگان و جشن سده در میان ایرانیان از جایگه ویژه‌ای برخوردار بود. امروزه از میان این جشن‌ها تنها جشن نوروز است که با جدیت و هرساله برگزار می‌شود. جشن مهرگان بعد از نوروز دومین جشن مهم ایرانیان بوده که در ابتدای مهر آن را برگزار می‌کردند؛ مهرگان را در گذشته متراکانا یا میتراکانا می‌نامیدند و پس از اسلام نیز به آن مهرجان می‌گفتند. مهر یا میترا را در زبان پارسی «فروغ، روشنایی، دوستی، پیوستگی، پیوند و محبت» معنا کرده‌اند که در مقابل دروغ، دروغ‌گویی، پیمان‌شکنی و نامهربانی کردن قرار دارد.

با توجه به تقویم باستانی جشن مهرگان از دهم مهرماه آغاز و در شانزدهم مهر پایان می‌یابد. فلسفه جشن مهرگان سپاسگزاری از خداوند به خاطر نعمت‌ها و استوار کردن دوستی‌ها و مهرورزی میان انسان‌ها است. در این جشن باستانی همانند جشن نوروز سفره‌ای پهن می‌شود با نام سفره مهرگانی یا خوان مهرگانی و با قرار دادن نمادهای بر روی آن‌که هر کدام معنایی دارند این روز را به شادی و خوشی برگزار می‌کنند.

نخستین روز جشن مهرگان عامه (همگانی) و واپسین روز جشن مهرگان خاصه (ویژه) نامیده می‌شود. در زمان ساسانیان ایرانیان بر این باور بودند که اهورا مزدا، یاقوت سرخ را در روز عید نوروز و زبرجد (نوعی سنگ قیمتی به رنگ سبز زیتونی) را در روز مهرگان آفریده‌ است. همچنین از دیرباز ایرانیان معتقد بودند که مهرگان، روز قیام کاوه آهنگر بر علیه ضحاک و به تخت نشستن فریدون است؛ عده‌ای نیز واقع شدن روز مهر در ماه هم‌نامش را دلیل جشن گرفتن آن دانسته‌اند. امروزه نیز همچنان در بین زرتشتیان برخی از نقاط کشور مثل یزد، کرمان، اصفهان و شیراز جشن مهرگان برگزار می‌شود.

تاریخچه جشن مهرگان

جشن مهرگان را متعلق به آیین مهر یا میترائیسم می‌دانند که به‌طور دقیق تاریخی برای پیدایش آن موجود نیست. بسیاری از مورخان پیدایش این آیین را بیش از 5000 سال پیش می‌دانند؛ قدیمی‌ترین سند مکتوبی که نام مهر، ایزد ایرانی در آن وجود دارد، در سال ۱۹۰۷ میلادی در آسیای کوچک در کاپاتوکا به دست آمده که متعلق به ۱۴۰۰ سال پیش از میلاد مسیح است. این لوح گلی مربوط به صلح میان دو تیره آریایی هیتی‌ها و میتانی‌ها است و در آن نام دو ایزد بزرگ وارونا (هندی) و میترا (ایرانی) به چشم می‌خورد.

با توجه به اینکه آیین مهر از زمان پادشاهی فریدون یعنی چیزی حدود 6000 سال قبل وجود داشته این احتمال قوی‌تر است که تاریخ برگزاری این جشن بسیار کهن‌تر از این لوح باشد. برخی تاریخ دقیق برگزاری این جشن را یکم مهر می‌دانند اما نمی‌توان با قطعیت این را گفت؛ در دوران باستان و حتی پیش از هخامنشیان ما تنها دو فصل تابستان و زمستان داشتیم که شامل تابستان بزرگ به مدت ۷ ماه و زمستان کوچک به مدت ۵ ماه بوده است. این احتمال وجود دارد که پیش از ساسانیان همانند امروز 4 فصل داشتیم که براساس آن نوروز در فروردین، تیرگان ابتدای تابستان، مهرگان اول پاییز و جشن یلدا آخرین روز پاییز برگزار می‌شد که در این جشن‌ها اعتدالین مدنظر بوده است. 

با توجه به اعتدال پاییزی جشن مهرگان اول پاییز برگزار می‌شده اما پس از پیروزی کاوه آهنگر بر ضحاک و نشستن فریدون بر تخت که به تاریخ باستانی ۱۶ مهر و به تقویم امروز ۱۰ مهر بوده، تاریخ برگزاری جشن مهرگان از اول مهر به ۱۰ مهر تغییر یافته است. ابیات زیر در شاهنامه فردوسی نیز به وضوح به کهن بودن و پیدایش این جشن در زمان پادشاه فریدون اشاره دارد:

به روز خجسته سَرِ مهر ماه / به سر برنهاد آن کیانی کلاه   زمانه بی اندوه گشت از بدی / گرفتند هر کس ره بخردی

دل از داوری‌ها بپرداختند / به آیین یکی جشن نو ساختند   نشستند فرزانگان شادکام / گرفتند هر یک ز یاقوت جام

میِ روشن و چهره شاه نو / جهان نو ز داد از سرِ ماه نو   بفرمود تا آتش افروختند / همه عنبر و زعفران سوختند

پرستیدن مهرگان دین اوست / تن‌آسانی و خوردن آیین اوست   

ریشه‌ شناسی واژه مهرگان

مهر در اوستایی Miora، در فارسی باستان و سانسکریت Mitra و در زبان پهلوی Mitr خوانده می‌شود؛ کلمه‌ مهر نام خدا، نام یک فرشته، نماد خورشید و همچنین ماه هفتم تقویم ایرانی است. ریشه و اساس کلمه مهر به واژه مشترک بین هند و ایران (میارا) که در کتاب اوستا به‌صورت کلمه ایزد میترا به‌کاررفته باز می‌گردد. پیش‌تر گفتیم که مهر یا میترا در زبان فارسی فروغ، روشنایی، دوستی، پیوستگی، پیوند و محبت معنا شده که در مقابل دروغ، دروغ گویی، پیمان‌شکنی و نامهربانی قرار دارد.

برخی معنی واژه مهر را عشق و دوستی می‌دانند نه پیمان و قرارداد، چراکه این عضق و دوستی است که به روابط خانوادگی معنا می‌دهد. نقش‌نگارهای از زمان رواج آیین میترائیسم در روم به‌جا‌مانده که در آن‌ها نوشته‌ای با عنوان «sol invictus» به معنای خورشید همواره پیروز است، به چشم می‌خورد که به معنای دیگری از مهر یا میترا اشاره دارد.

هاشم رضی ایران‌شناس و مترجم ایرانی واژه «گان» را پسوندی به معنای جشن می‌داند،  اما این گفته برخلاف ادبیات کلاسیک فارسی است چراکه بیشتر شاعران عبارت «جشن مهرگان» را به کار برده‌اند. جشن مهرگان را پیش از قوم هخامنشیان بغ یادی، بگ یادی (bāgayādi) به معنای یاد خدا، سپاسگزاری از خدا یا خدایان ستایش می‌نامیدند. بغداد (به معنای خدا آن را داده)، باغی در نزدیکی تیسفون پایتخت اشکانیان و ساسانیان بوده که چندی بعد به شهر تبدیل شده است؛ احتمال داده می‌شود که میترا در میان ایرانیان با لقب بغ و یاد نیز به معنی جشن بوده است.  

میتراکانا؛ آغاز سال نو هخامنشی

پیش از دین زرتشت ایرانیان چندین خدا داشتند که میترا یکی از مهم‌ترین خدایان به شمار می‌رفت. با به قدرت رسیدن داریوش وی به باورهای قدیمی مردم احترام گذاشت و آن را تغییر نداد؛ در نتیجه آیین زرتشت با آیین چند ایزدی قدیمی درآمیخت و اشعاری در ستایش خدایان کهن سروده شد. بخشی از اوستا سروده مهر نام دارد که به مهر یا میترا اختصاص داده شده‌ است.

میتراکانا، بزرگ‌ترین جشن هخامنشی، در ستایش و گرامیداشت میترا است؛ این روز را آغاز سال نو هخامنشی می‌دانستند و در نخستین روز ماه مهر، روز باگایادی (به معنی یاد خدا)، جشن می‌گرفتند. در حال حاضر این روز در میان کشاورزان به‌عنوان آغاز سال نو زراعی شناخته می‌شود؛ در تقویم محلی کردان مُکری مهاباد و طایفه‌های کردان شکری نیز آن را با نام "سال وِرز" می‌شناسند.

دلیل برگزاری جشن مهرگان

دلیل برگزاری جشن مهرگان در آغاز مهرماه و نام‌گذاری اولین ماه فصل پاییز به نام مهر، به این دلیل بوده که در دوران باستان و در عصر هخامنشی، سال نو با آغاز فصل پاییز شروع می‌شد. آغاز سال نو در هنگام اعتدال پاییزی، با زندگیِ مبتنی بر کشاورزیِ ایرانیان، بستگیِ کامل دارد چراکه سال زراعی از ابتدای پاییز آغاز و در انتهای تابستان پایان می‌یابد. این روند امروز نیز در میان کشاورزان مرسوم است و در بسیاری از نواحی ایران جشن‌های فراوان و گوناگونی به مناسبت فرارسیدن مهرگان و پایان فصل زراعی برگزار می‌شود.

زمان برگزاری جشن مهرگان

همان‌طور که در تاریخچه اشاره کردیم این جشن ابتدا در اول ماه مهر برگزار می‌شده اما در حال حاضر زمان برگزاری مهرگان از 10 تا 16 مهر است؛ این احتمال وجود دارد که تاریخ برگزاری این جشن در شهرهای مختلف اندکی با یکدیگر تفاوت داشته باشد اما به‌طور قطع مهرگان در نیمه اول مهرماه برگزار می‌شود.

چگونگی برگزاری مهرگان

لباس: از دوران هخامنشی تا اشکانی، ایرانیان در نخستین روز از مهرماه جامه‌های ارغوانی به تن می‌کردند و با چند نوشته شادباش یا همان کارت تبریک امروزی که بویی خوش می‌داد بر سر سفره‌ ارغوانی مهرگان می‌نشستند. 

سفره مهرگان: در این جشن نیز همانند نوروز باستانی سفره مهرگانی یا خوان مهرگانی پهن می‌کردند؛ سفره‌ای ارغوانی که بر روی آن آینه و کاسه‌ای گلاب می‌گذاشتند. آجیل ویژه مهرگان (نخود و کشمش)، سرکه، برگ آویشن، گل‌های بنفشه و ریحان، سرمه‌دان، اسفند، عود نیز در سفره قرار می‌دادند. گل «همیشه شکفته» که در اطرافش چند شاخه درخت گز، هوم یا مورد قرار داشت از دیگر زیبایی‌های این سفره بوده است. در خوان مهرگانی گونه‌هایی از میوه‌های پاییزی (ترجیحا سرخ رنگ)، سنجد، انگور، انار، سیب، به، ترنج (بالنگ)، انجیر، بادام، پسته، فندق، گردو، کُنار، زالزالک، ازگیل، خرما، خرمالو نیز قرار می‎‌دادند. از خوردنی‌های این خوان می‌توان به عصاره گیاه هَـئومَـه/ هوم که با آب یا شیر رقیق شده، نان مخصوص مهرگان (ترکیب آرد هفت نوع غله) جام آتش یا نوکچه (شمع)، شکر، شیرینی، خوردنی‌های محلی، آشی (هفت دانه یا هفت غله) اشاره داشت.

شعر و موسیقی در جشن مهرگان: در این جشن ترانه‌هایی درباره مهر و مهرگان خوانده می‌شد؛ احتمالا در گذشته در جشن مهرگان موسیقی ویژه‌ای می‌نواختند که اطلاعات چندانی از آن در دسترس نیست. در کتاب موسیقی کبیر، اثر ابونصر فارابی، مقام یازدهم با نام مهرگان ثبت شده‌ و نظامی گنجوی در منظومه خسرو و شیرین نیز نام لحن بیست‌ویک از سی لحن را «مهرگانی» گذاشته است. بزرگانی از ایران هم موسیقی مهرگانی را در دسته لحن‌های موسیقی سنتی ایرانی وارد کرده‌اند.

شروع مهرگان: مهمانان در شروع جشن گلاب بر کف دستانشان ریخته و آن را بر صورت می‌زدند، سپس با نگریستن در آیینه، نقلی در دهان می‌گذاشتند. پس از خوردن و آشامیدن، مردم با دسته‌های نوازندگان به رقص‌ گروهی و پایکوبی می‌پرداختند، سرودهایی از مهریشت را با آواز می‌خواندند و گیاهانی خوشبو و معطر چون اسپند، عنبر و هوم را به شعله‌های جام آتش می‌انداختند. بدین شکل آغاز سال نو زراعی و نیز سال نو خود را با شادی و سرور و نیز ستایش میترا جشن می‌گرفتند.  

اختتامیه مهرگان: در پایان مراسم، مردمان دست‌در دست یکدیگر به دور شعله‌های فروزان آتش جمع می‌شدند.

اشعاری در وصف مهرگان: جشن مهرگان در شعر بسیاری از شاعران همچون فردوسی، رودكی، فرخی، دقيقی، عنصری، ناصرخسرو، منوچهری بازتاب پیدا کرده است که اطلاعات ارزشمندی در مورد مهرگان در اختیارمان می‌گذارد.

مهرگان سه بعد دارد

• خورشیدی یا طبیعی: مانند نوروز مهرگان هم دارای اعتدال یهانی است؛ اندازه شب‌وروز در مهر برابر می‌شود، به همین علت نشان میزان را بر آن نهاده‌اند. مهر پایان فصل کشاورزی و زمانی برای جشن و شادی کشاورزان بوده و در باور بسیاری نوروز ابتدا در پاییز برگزار می‌شده است.
• اسطوره‌ای: پیروزی داریوش بزرگ بر گئومات غاصب و پیروزی کاوه آهنگر بر ضحاک و بر تخت نشستن فریدون از دلایلی است که برای بعد اسطوره‌ای مهرگان روایت می‌شود.
• دینی: کومون خاورشناس و دانشمند بلژیکی در کتاب خود آیین میترا، جشن مهرگان را در کشورهای روم باستان، روز پیدایش خورشید می‌داند. آن‌ها این روز را «سل ناتالیس این وکتی» یعنی «روز زایش خورشید شکست ناپذیر» می‌نامیدند که در آن شمار زیادی از عیسویان پیش از عیسی مسیح به آیین مهرپرستی پیوستند. در ایران نیز از دوره هخامنشی دین مزداپرستی یا زرتشتی گسترش یافت و میترا از مقام بزرگ‌ترین خدای آریایی تنزل کرده و یکی از آفریدگان اهورا مزدا شناخته شد. از دوره اردشیر دوم هخامنشی هم میترا در کنار آناهیتا به‌عنوان ایزدی بزرگ ستایش می‌شد. زرتشتیان در جشن‌های برابری روز و ماه ایزد مربوطه را ستایش می‌کردند که در این میان مهریشت که در ستایش میترا است، کهن‌ترین، استوارترین و مهم‌ترین یشت اوستا است.

مهرگان در تاریخ 

• در گذشته جشن مهرگان را طی ۶ روز جشن می‌گرفتند و دو جشن مهرگان کوچک و بزرگ برگزار می‌شده است، اما امروز مهرگان تنها یک روز جشن گرفته می‌شود.
• در باور ایرانیان کهن، نخستین زن و مرد ایرانی با نام‌های مش و مشیانه همزمان در جشن مهرگان زاده شدند. 
• داریوش بزرگ هخامنشی همزمان با جشن مهرگان تاج‌گذاری کرده و این جشن را در پاسارگاد و روبه‌روی آرامگاه کوروش بزرگ برپا کرده است؛ داریوش تخت جمشید را می‌سازد، اما تاجگذاری خود را در نوروز و در تخت جمشید انجام نمی‌دهد و جشن مهرگان را برای تاجگذاری انتخاب می‌کند
• به گفته بسیاری از پژوهشگران جشن مهرگان در دوران هخامنشی پررنگ‌تر از جشن نوروز بوده است.
• در زمان هخامنشیان بارها نام خدای مهر بر روی حجاری‌های سنگی ذکر شده است.
• ارتش هخامنشی همیشه پرچمی داشت که مهر را در حال تابش خورشید نشان می‌داد.
• مهرگان در پرسپولیس با سبکی عجیب جشن گرفته می‌شد؛ مهرگان نه‌ تنها زمان برداشت بلکه زمان جمع‌آوری مالیات هم بود. بازدیدکنندگان از مناطق مختلف امپراتوری بزرگ ایران هدایایی برای پادشاه می‌آوردند و جشن بزرگی پر از همهمه و شادی بر پا می‌شد.
• در زمانی که اروپاییان و هندی‌ها با یکدیگر زندگی می‌کردند، نام یکی از خدایان آن‌ها مهر بود.
• از آنجا که نشانه‌های بسیاری، همچون تندیس‌ها، کتیبه‌ها و سنگ‌نگاره‌ها (از جمله نگاره‌های میترا در نمرود داغ و کوماژن)، حکایت از رواج آیین مهرگان در آسیای کوچک (آناتولی) دارد؛ بعید نیست که سماع‌های عارفانه پیروان طریقه مولویه در شهر قونیه امروزی، ادامه دگرگون شده همان رقص‌های میترایی باشد.
• امروزه، مهرگان جشنی خانوادگی است که در بین زرتشتیان استان یزد و کرمان برگزار می‌شود.
• تا سی سال پیش، زرتشتیان کرمان، در این روز، به یاد مردگان، مرغی را قربانی و شکمش را با حبوبات و آلو پر کرده و به‌عنوان خوراک ویژه استفاده می‌کردند.
• جشن آغاز سال تحصیلی دانشگاه تهران، که در نیمه اول مهرماه است، در برخی از سال‌ها در دهم یا شانزدهم مهر (مهرگان) برگزار می‌شد.
• زمان برگزاری آیین قالی‌شویان در استان مشهد شهرستان اردهال را نویسنده بزرگ جلال آل احمد، با مهرگان هم زمان می‌داند.
• صدرالدین عینی در یادداشت‌ها، از جشنی در تاجیکستان و سمرقند یاد می‌کند که هر سال در ماه میزان برگزار می‌شد.
• برخی انجمن‌ها و نهادهای مردمی و غیردولتی نیز تلاش می‌کنند این جشن بزرگ را زنده گردانند.
• آیین قربانی کردن گوسفند برای خداوند، در برخی از روستاهای زرتشتی‌نشین یزد همچنان اجرا می‌شود.

سخن آخر

جشن‌های هر کشوری ریشه در تاریخ و فرهنگ آن کشور دارند و جزو میراث ناملموس هر کشور محسوب می‌شوند؛ برپایی این جشن‌ها نه تنها آیین نیاکان ما زنده نگه می‌دارد بلکه روایت تاریخ و فرهنگ گذشتگان برای فرزندانمان و نسل‌های آینده است. جشن مهرگان امروزه به ندرت در برخی از شهرهای ایران برگزار می‌شود؛ برای حفظ و شناساندن این میراث ارزشمند به سایرین، باید این جشن‌ها را همانند گذشته با شکوه هر چه بیشتر و با توجه به آداب آن برگزار کنیم.