فک خزری | تنها پستاندار دریای کاسپین

قرار است که این‌بار در کارناوال با تنها پستاندار دریای خزر یا همان فک خزری ایرانی آشنا شویم و بیشتر درباره این گونه در معرض خطر انقراض بدانیم. دریای خزر که در هر فصل مکان تفریحی و جذاب برای ما ایرانی‌ها محسوب می‌شود، در تابستان و پاییز میزبانی فوق‌العاده برای نوعی از فک به نام فک خزری است که در آب‌های شور این دریاچه زندگی می‌کند و از زیباترین موجودات کره زمین به شمار می‌رود. در آشنایی با فک خزری با ما همراه باشید.

چرا فک خزری مهم است؟

• تنها پستاندار و شناگر بزرگ دریای خزر است.
• فک خزری می‌تواند با سرعت ۳۰ کیلومتر بر ساعت در آب شنا کند.
• متاسفانه به جهت صید و شکار، فک خزری در لیست گونه‌های در حال انقراض قرار گرفته است.
• در صورت انقراض این پستاندار، اکوسیستم دریای خزر نیز در خطر نابودی قرار می‌گیرد.

آشنایی با فک خزری

فک خزری که با نام علمی Pusa Caspica  و نام انگلیسی Caspian Seal شناخته می‌شود، یکی از کوچک‌ترین گونه‌های فک است که در آب‌های شور دریای خزر و رودخانه‌های ولگا و اورال (روسیه‌) که به این دریا ریخته می‌شوند، زندگی می‌کند. جالب است بدانید که اهالی شمال کشورمان ایران، این پستاندار را با نام سگ آبی خطاب می‌کنند.

فک خزری به‌طور میانگین ۱٫۵ متر طول و ۸۰ کیلوگرم وزن دارد و یکی از کوچک‌ترین انواع فوک‌ها به‌شمار می‌رود و تنها پستاندار در بین 1000 جاندار خزر است. از آن‌جایی که حتی مدفوع فک خزری یک منبع تغذیه در دریا محسوب می‌شود، از اهمیت زیادی در اکوسیستم حیات جانوری برخوردار است. فک‌های دریای خزر زندگی دسته‌جمعی و مهاجرت منظمی دارند. به این صورت که در فصل زمستان برای جفت‌گیری و زایمان به نواحی یخ و برفی دریاچه می‌روند و شما می‌توانید در فصل پاییز پیش از مهاجرت به سمت شمال و در بهار و تابستان در مناطق محدودی از نیمه جنوبی خزر و بیشتر در استان گلستان این پستاندار زیبا و منحصربه‌فرد را تماشا کنید. بنابراین زندگی فک خزری به سه دوره کلی تقسیم می‌شود: 

1- جفت‌گیری و فعالیت‌های تولید مثل

2- ریزش مو

3- مهاجرت و جست‌و‌جوی غذا

خوب است بدانید که پیدایش فک خزری به گونه‌ای فک حلقه‌دار (Pusa hispida) بازمی‌گردد که دو میلیون سال پیش و در دوره کواترنری (1) از قطب شمال به دریای خزر مهاجرت کردند. زمانی که صفحات یخ بین قاره‌‌ها آب شدند، فک‌های حلقه‎‌دار پراکنده شدند و جمعیت منزوی آن‌ها، فک خزری را شکل دادند. یکی دیگر از این جمعیت منزوی، فک بایکال (Pusa sibirica) است که جمجمه آن‌ها شباهت بسیاری به فک خزری دارد.

فک دریای خزر گونه‌ای است که در معرض خطر انقراض قرار دارد و متاسفانه جمعیت آن از چند میلیون به کمتر از ۱۰۰ هزار رسیده‌ است. یکی از دلایل کاهش جمعیت فک خزری علاوه ‌بر برهم خوردن شرایط زیستی، به‌دام افتادن تصادفی این پستاندار در تورهای ماهیگیری عنوان می‌شود.

(1)کُواتِرنِری بخشی از زمان‌بندی زمین‌شناسی است که حدود دو و نیم میلیون سال پیش آغاز شده و هنوز نیز ادامه دارد.

زیستگاه فک خزری

فک‌ها موجوداتی دریایی هستند که به باور عموم مردم در حاشیه دریاها زندگی می‌کنند. در ایران و در سال‌های دهه 60 تعدادی از ساکنان مازندران خاطراتی از دیدن فک‌ها که به آن "او سگ " (سگ آبی) می‌گفتند در اسکله‌های خلوت مانند اسکله "نکا " به یاد دارند. فک خزری تنها پستاندار بومی دریای خزر است که از لحاظ ژنتیکی و حفظ تعادل در زنجیره غذایی دریای خزر بسیار با ارزش و مهم است. به این صورت که فک به واسطه قرار گرفتن در راس هرم غذایی و پراکنش آن در کل زیستگاه، به عنوان شاخص دریای خزر محسوب می‌شود. وجود فک در دریای خزر که معیشت بسیاری از مردم وابسته به آن است، از نشانه‌های سلامت دریای خزر به حساب می‌آید. متاسفانه یکی از مهم‌ترین دلایل انقراض فک‌ها از بین رفتن زیستگاه خزری آن‌ها است. تخریب زیستگاه فک خزر در سواحل ایران به دو دلیل صورت می گیرد:

• عدم رعایت حریم ساحلی دریای خزر
• تغییر کاربری اراضی و ساخت و سازهای ساختمانی

از طرفی با عبور کشتی‌های تجاری در شمال دریای خزر و شکستن یخ‌ها احتمال جدا افتادن فک‌های نوزاد از مادر خود و یا افتادن در آب بیشتر شده و باعث در معرض تهدید قرار گرفتن و از بین رفتن آن‌ها می‌شود. 

به طور کلی فک‌های خزری به دمای آب وابسته هستند و هنگامی که دما افزایش پیدا کند، به قست‌های عمیق و سردتر دریا می‌روند. از این جهت دریای خزر با دمای متفاوت آب در نقاط مختلف توانسته زیستگاهی ارزشمند برای فک‌های خزری به حساب آید.

ویژگی‌های ظاهری فک خزری

فک خزری بدنی دوکی شکل، چشم‌های درشت، گوش‌های کوچک و سبیل‌های بلند و کلفتی که به حدود 134 عدد می‌رسد، دارد. همچنین در صورتی که رشد کافی داشته باشد قدش به حدود یک متر و پنجاه سانتی‌متر و وزن هشتاد کیلوگرم می‌رسد که یکی از کوچکترین گونه‌های فک با 10 جفت دندان در فَک بالا و 8 جفت دندان در فَک پایین محسوب می‌شود. این نوع پستاندار در هر دست و پا 5 انگشت با ناخن‌های بلند دارد که با پرده فاصله بین آن‌ها پوشانده شده که مانند باله در مهارت شنای فک‌ها موثر است. پاهای او درست در امتداد دم قرار گرفته و سطح بدنش را موهای کوتاهی پوشانده که در وقت تولد نرم و سفید رنگ هستند و بنا به سن و فصل، تغییر و به رنگ خاکستری متمایل می‌شود و در فصل زمستان به طور کامل می‌ریزد. جالب است بدانید که خال‌های روی پشت فک خزری با افزایش سن تیره‌تر، زیادتر و رنگ بدن او روشن می‌شود. از آن‌جایی که پاهای این حیوان به جلو خم نمی‌شود باید از طریق قوز کردن و لولیدن روی زمین حرکت کند.

همچنین این پستاندار دریایی گوش ندارد و با ارتعاش امواج در دریا و از طریق سیبیل‌های خود با دیگر فک‌ها ارتباط برقرار می‌کند. در کنار این، فک‌های خزری بویایی و بینایی ضعیفی دارند و به نوعی کور رنگ هستند و تنها رنگ سبز را تشخیص می‌دهند.

تغذیه فک خزری

فک‌های خزری از ماهی‌های کوچک مثل کیلکا و گاهی سخت پوستان به عنوان غذا استفاده می‌کند اما نوع ماهی مورد تغذیه در فصل‌های مختلف ممکن است متفاوت شود. جالب است بدانید که فک‌های بالغ روزانه تا سه کیلوگرم ماهی می‌خورند که این عدد در سال به حدود یک تن می‌رسد.

با توجه به نوع تغذیه فک‌های خزری، تجمع مواد شیمیایی و مضر مانند فلزات سنگین در بدن آن‌ها زیاد دیده می‌شود.

تولید مثل فک خزری

اواخر فصل پاییز، فک‌های خزری برای تولید مثل به مناطق شمالی که آب دریاچه یخ زده و عمق کمتری دارد، می‌روند. آن‌ها با ایجاد دو نوع سوراخ در یخ‌های شناور برای تنفس، خروج و پناه دادن نوزادان تازه متولد شده خود برنامه‌ریزی می‌کنند. مادر حدود پنج هفته از بچه فک محافظت می‌کند و یک ماه بعد از زایمان مجدد شروع به جفت‌گیری می‌کند. این موجودات تک همسر هستند و فک‌های ماده دوران بارداری یازده ماهه‌ای را طی می‌کنند تا نوزادی حدود پنج کیلوگرم به دنیا بیاورند.

بعد از تمام شدن دوران تولید مثل و جفت‌گیری، فک‌های خزری به قسمت‌های جنوبی دریا برمی‌گردند. خوب است بدانید که فک‌های ماده بین سنین پنج تا هفت سالگی به بلوغ می‌رسند و فک‌های نر این روند را در شش تا هفت سالگی تجربه می‌کنند. 

رفتارشناسی فک‌ خزری

فک‌های خزری می‌توانند تا پنجاه متر به عمق آب بروند و یک دقیقه در عمق بمانند اما از آن‌جایی که فاقد آبشش هستند باید برای تنفس به سطح دریا بیایند. البته باید بگوییم که عمق صد و پنجاه متر و زمان بیشتر ماندن در این عمق نیز دیده شده است. در فصل زمستان و تابستان و همچنین دوره جفت‌گیری، فک‌ها در دسته بزرگ دیده می‌شوند اما در زمان‌های دیگر به تنهایی زندگی می‌کنند.

خطرات و تهدیدها

از آن‌جایی که فک‌های خزری 12 درصد چربی در بدن خود دارند، گزینه خوبی برای شکار و استفاده از پوست و گوشت در بین مردم به خصوص در کشور روسیه محسوب می‌شوند. خوشبختانه با تلاش حامیان فک خزری بعد از مدتی تمام کشورهای حاشیه خزر و کشور روسیه شکار این پستاندار ارزشمند را ممنوع کردند اما گاهی دیده می‌شود که تعداد زیادی از فک‌ها در تور ماهی‌‌گیران گرفتار و خفه می‌شوند. صیادان نیز تصور می‌کنند که منبع ارزشمندی برای تجارت را شکار کرده‌اند و آن‌ها را می‌کشند. تجارت پوست فک‌هاى خزر باعث شده تا برخی همچنان به شکار این پستاندار بپردازند. هر چند گرم شدن کره زمین و آب شدن یخ‌های بخش شمالی دریاچه خزر به خودی خود منجر به نابودی زیستگاه فک‌ها شده است اما آلودگی‌های محیطی، کاهش ماهی کیلکا و وجود بیماری سگ‌سانان را نیز نباید در تلفات فک خزری نادیده گرفت.

البته یکی از عوامل مهم و نابود‌کننده فک‌ها، تکثیر نوعی شانه‌دار مهاجم ژله‌ای به اسم نمیوپسیس (Mnemiopsis leidyi) است که از طریق رود ولگا وارد دریای خزر شده و خطر بزرگی برای اکوسیستم منطقه محسوب می‌شود. به این صورت که شانه‌دارهای مهاجم از پلانکتون‌ها و تخم ماهی‌های کوچک تغذیه می‌کنند و به سرعت تکثیر می‌شوند. از آن‌جایی که پلانکتون‌ها غذای اصلی ماهی‌های کیلکا هستند در کاهش این نوع ماهی روند منفی داشته‌اند. فک خزری و ماهیان خاویاری نیز از کیلکا تغذیه می‌کنند؛ نتیجه این‌که اختلال در زنجیره غذایی موجودات دریایی خزر می‌تواند به انقراض نسل فک‌های خزری منجر شود.

ویروس کانین دیستمپر

ویروس کانین دیستمپر (Canine Distemper Virus) از جمله ویروس‌های بسیار عفونت‌زا برای سگ‌سانان است. به نظر می‎‌رسد تماس فک‌ها با سگ‌سانان مبتلا به این ویروس مثل شغال در هنگام استراحت در خشکی رخ می‌دهد. از جمله علائم این بیماری که بیشتر در فک‌های مسن مشاهده می‌شود افزایش قی چشم، کاهش وزن، سقط جنین، عدم قدرت شیرجه در آب و عدم عکس العمل در برابر انسان گزارش شده است. خوشبختانه این ویروس تهدیدی برای انسان ندارد.

تا سال 2000 میلادی مهم‌ترین تهدیدات فک خزر به ترتیب اهمیت شامل شکار، صید بی‌رویه ماهی، از بین رفتن زیستگاه، آلودگی و بیماری توسط CDV می‌شود. امروزه با اطلاعات موجود به نظر می‌رسد که به دام افتادن در تورهای صیادی به نسبت سایر عوامل از اهمیت بیشتری برخوردار است. همچنین پیش‌بینی می‌شود در آینده با گسترش صنایع نفتی و ادامه روند گرمایش زمین، تاثیرات این عوامل نیز بیش از پیش نمود یابد که در مجموع همراه با سایر عوامل تهدیدکننده منجر به نابودی بیشتر این گونه با ارزش خواهد شد.

حفاظت از فک خزری

اولین و تنها مرکز حفاظت از گونه در معرض خطر فک خزری در سال 2010 به طور رسمی در ایران شروع به کار کرد. خانم لنی هارت موسس مرکز بازتوانی و تحقیقاتی فک هلند، دکتر امیر صیاد شیرازی و دکتر محمد مصطفی شاهی فردوس این مرکز را در جزیره آشوراده احداث کردند و هدف خود را نجات فک‌های صدمه دیده، ارتقا سطح فرهنگ محیط زیستی جامعه، آموزش به ماهی‌گیران و صیادان و تلاش برای گسترش فعالیت‌های حفاظتی به سایر کشورهای مجاور خزر تعیین کردند. خوب است بدانید که این مرکز حفاظت تا ابتدای سال 2018 توانسته 83 قلاده فک خزری آسیب دیده را درمان و به اکوسیستم برگرداند.

خوشبختانه علاوه بر مرکز گفته شده، دو مرکز امداد و نجات فک خزری در داغستان روسیه و قزاقزستان با کمک سازمان‌های مردم نهاد شکل گرفته است.

بر اساس سرشاری انجام شده در سال 2008 جمعیت فک‌های خزری حدود صدهزار قلاده بوده که متاسفانه این عدد به حدود هفتاد هزار قلاده کاهش پیدا کرده است. در کل طول عمر فک‌ها حدود سی سال است.

پروژه حفاظت از فک خزری

با توجه به روند شدید کاهش جمعیت فک خزری در دریای خزر، در سال 1379 پروژه‌ای تحت عنوان برنامه اکولوژی و مطالعه آلودگی دریای خزر (ECOTOX) با حمایت برنامه محیط زیست خزر (CEP) در تمامی 5 کشور حوزه این دریاچه شروع شد. همچنین این پروژه از سال 1385  تحت عنوان "پروژه حفاظت از فک خزری " با حمایت موسسه داروین و دانشگاه لیدز انگلستان، با هدف کلی شناسایی وضعیت گونه و کاهش عوامل تهدید ادامه پیدا کرد. مرحوم دکتر هرمز اسدی به عنوان نماینده ایران در این پروژه تلاش‌های ارزشمندی برای حفاظت از فک خزری انجام دادند. در این راستا فعالیت‌های زیر در حال اجراست:

• پایش سواحل خزر به منظور یافتن فک‌های مرده، شناسایی علت مرگ و نمونه‌برداری در راستای تهیه بانک اطلاعاتی
• سرشماری هوایی فک‌ها بر روی یخ به منظور تخمین جمعیت فک‌های زادآور و نوزادان
• نصب دستگاه رادیو تله‌متری بر روی بدن فک‌ها برای بررسی عادات، و شناسایی مناطق تغذیه و استراحت
• بررسی اثرات عبور یخ شکن‌ها در مسیرهای حضور فک برای ارزیابی میزان آسیب‌رسانی و یافتن راه‌های کاهش اثرات
• بررسی و مطالعه میزان پراکنش فک و شناسایی زیستگاه‌های شاخص
• آموزش جامعه صیادان و افزایش سطح آگاهی و آموزش عمومی جوامع محلی حوزه خزر به عنوان بخشی جدا‌نشدنی از روند حفاظت
• برگزاری نشست‌های منطقه‌ای و بین‌المللی برای تبادل اطلاعات بین 5 کشور و متخصصین بین‌المللی
• معرفی فک خزر به عنوان گونه کلیدی زیستگاه خزر در سطح منطقه
• ارزیابی اثرات عوامل تهدید‌کننده بر جمعیت فک خزری

از آنجایی که هر ماده فک، تنها یک توله در هر سال به دنیا می‌آورد، مرگ هر ماده بارور به منزله رو به نابودی رفتن این گونه است. در سرشماری هوایی فک‌های باردار بر روی یخ، میزان تولد نوزادان از سال 2005 بین 7000 تا 21000 تخمین زده شده است. نرخ تولد نوزادان در سال‌های مختلف ثابت نبوده و بستگی به تغییرات در ذخایر ماهی‌هایی دارد که فک‌ها از آن‌ها تغذیه می‌کنند. روند کاهش جمعیت منجر به این شد که اتحادیه حفاظت از طبیعت (IUCN) در پاییز 1387 فک خزری را در گروه گونه‌های در معرض خطر انقراض قرار دهد.

سخن آخر

بر اساس اعلام اتحادیه بین‌المللی حفاظت از محیط‌زیست IUCN، فک خزری جزو گونه‌های در معرض خطر است که کشورهای مجاور با همراهی مردم و مسئولین برای حفظ بقای نسل آن باید برنامه‌هایی را در اولیت‌های خود قرار دهند تا شاهد ادامه زندگی فک‌های خزری در آب‌های شور باشیم. در سال 2003 میلادی کنوانسیون "تهران "در ارتباط با حفاظت از تنوع زیستی دریای خزر توسط 5 کشور حاشیه این دریا امضا شد. در راستای این رویداد کشورهای ایران و روسیه با توجه به اهمیت گونه‌های ساکن این دریا، اقدام به چاپ تمبرهایی با تصویر فک و ماهی استروژن کردند.