عناصر معماری ایرانی | تجلی هنر در طول تاریخ

عشق و هنر معجونی است که اگر در دستان هنرمندی جاری شود اثری می‌سازد اصیل و ماندگار که هرچه هم گردوغبار تاریخ بر آن بنشیند باز هم زیبای‌هایش چشم‌نواز است.  یکی از جلوه‌گاه‌های هنر که در گوشه‌گوشه ایران در بناها ‌دلبری می‌کند، معماری ایرانی است. عناصر معماری ایرانی در بناهای این مرزوبوم آن‌ها را به مکان‌هایی تبدیل کرده که ساعت‌های طولانی شما را در خود غرق می‌کند و از دیدنشان سیر نمی‌شوید. با شناخت عناصر تشکیل دهنده معماری ایران لذت مطالعه و آشنایی با بناهای تاریخی برایتان ملموس‌تر و لذت‌بخش‌تر خواهد شد. اما عناصر معماری ایرانی چیست؟ در ادامه مقاله به این سوال پاسخ خواهیم داد.

عناصر معماری ایران

هرچقدر هم که ساختمان‌های کوتاه و بلند امروزی در شهرها قد علم کنند باز هم ذره‌ای از چشم‌نوازی معماری در بناهای قدیمی‌ کم نمی‌کنند. معماری اصیل ایرانی هنوز هم تماشایی است. معماری در ایران اصالتی غیرقابل‌انکار دارد و این اصالت را مدیون عناصری است که شناسنامه این هنر را تشکیل می‌دهند؛ ما در کارناوال این عناصر را به شما معرفی می‌کنیم.

ساعت سردر

ساختمان‌های مهم شهری در زمان صفویه به ساعت‌های زنگ‌داری مزین شدند که با نواختن زنگ، زمان را اعلام می‌کردند. در دوران قاجاریه و پهلوی به کارگیری ساعت سردر در ساختمان‌ها رواج بیشتری پیدا کرد. مسجد جامع کرمان، مدرسه و مسجد مشیر السلطنه، مدرسه سپه سالار تهران و بارگاه مقدس شاهچراغ ساعت سردر دارند.

کوبه زنانه و مردانه

در زمان‌های قدیم که از زنگ خبری نبود، درب‌های ورودی خانه‌های قدیمی دارای دو لنگه بود و بر روی هر لنگه یه کوبه قرار داشت. شخصی که قصد ورود به خانه را داشت با به صدا درآوردن کوبه مخصوص جنسیت خود را اعلام می‌کرد. کوبه‌های حلقه‌ای که صدای زیری داشتند مخصوص زنان و کوبه‌های چکشی با صدای بم مخصوص مردان بودند. 

آستانه

در پایین چهارچوب درب‌های ورودی خانه برآمدگی کوچکی وجود دارد که نقش مرز بین فضای بیرونی و درونی را مشخص می‌کند. به‌هنگام بارش باران همین آستانه سدی برای ورود آب به خانه بوده است. در دوره‌های مختلف تاریخی آستانه در دارای اهمیت و ارزش خاصی شده است؛ به‌عنوان مثال در دوره‌ای از تاریخ کسی حق نداشت بر روی آستانه در پا بگذارد. حتی در دوران صفویه بوسیدن آستانه عالی قاپو امری کاملا معمول بود و تنبیهات خاصی برای فرد خاطی در نظر گرفته می‌شد.

سر در ورودی

معماران ایرانی با یک هلال تزیینی جلوه خاصی به ورودی خانه می‌دادند. سردر ورودی علاوه بر نقش تزیینی معمولا به‌عنوان مانعی برای ریزش برف در زمستان و تابش مستقیم آفتاب در تابستان بوده‌اند. سردر ورودی به کاشی‌هایی با عبارات مذهبی مزین بوده است تا افراد به هنگام ورود و خروج از زیر آیات قرآنی یا روایات و عبارات دینی عبور کنند.

پیش طاق

پیش طاق یکی از عناصر شکوه‌بخش بناهای ایرانی بوده که کاروانسراها، مساجد، مدرسه‌ها و آرامگاه‌ها را مزین کرده است. پیش طاق به در بزرگ ورودی با ارتفاع زیاد می‌گویند؛ این عنصر هم بر اهمیت ساختمان می‌افزاید و هم باعث مشخص شدن موقعیت آن نسبت به سایر بناها می‌شود. 

جلوخان 

بعضی بناهای مهم و بزرگ ایرانی فضایی وسیع را در جلوی پیش طاق دارند که حکم پیشگاه خانه، میدان‌گاه جلوی خانه، محوطه باز روبه‌روی در خانه، مسجد، کاروانسرا و زیارتگاه را دارد. جلوخان از دوره صفویه به معماری ایرانی راه یافت و در دوره قاجار به اوج خودش رسید. خانه‌های اعیانی قاجاری بدون وجود جلوگاه مورد قبول واقع نمی‌شدند و وجود وقف‌نامه‌ها، کتیبه‌ها و فرمان‌ها در جلوخان امری متداول بود. مسجد امام تهران و کاروانسرای مهیار اصفهان نمونه بارزی از عنصر جلوخان در معماری ایرانی‌ است.

درگاه

فضای کوچکی در قسمت ورودی خانه‌های ایرانی وجود دارد که درب ورودی را دربرگرفته است. دو طرف درگاه به دیوار محدود می‌شود و چهارچوب درب، در آن قرار می‌گیرد. درگاه دارای یک طاق قوسی شکل یا افقی است که به آن نعل درگاه می‌گویند.

دهلیز

فاصله میان در و خانه که معمولا به‌شکل راهرو است را دهلیز می‌گویند. دهلیزها بسته به وسعت خانه‌ها دارای اندازه‌های متفاوتی‌اند و معمولا تزیینات چشم‌نوازی در آن‌ها دیده می‌شود.

هشتی

هشتی یا کریاس فضایی سرپوشیده است که در میان کوچه و حیاط خانه ساخته می‌شود؛ در برخی خانه‌ها بلافاصله بعد از درگاه وارد هشتی می‌شویم و در برخی دیگر راهرو یا دهلیزی را برای رسیدن به آن پشت سر می‌گذاریم. در خانه‌های مجلل‌تر، هشتی، ورودی خدمه، اعضای خانه و مهمان‌ها را از هم جدا می‌کرد. در بعضی خانه‌ها هشتی فضای مشترکی بین چند همسایه بود و از آن برای گفت‌وگو در زمان فراغت استفاده می‌کردند.

این فضا را به‌صورت چهارضلعی مربع یا مستطیل یا هشت ضلعی می‌ساختند. هرگاه فردی به خانه می‌آمد و اجازه ورود به فضاهای درونی خانه را نداشت در این محل منتظر صاحب‌خانه می‌ماند تا هم آرامش افراد داخل خانه حفظ شود و هم غریبه‌ها و رهگذران گفتگوهای مهمان و میزبان را نشنوند. 

در هشتی سکوهایی برای نشستن تعبیه می‌کردند تا افراد از ایستادن در فضای هشتی خسته نشوند. برای صاحبان مشاغل که نمی‌توانستند در خانه از مشتریان خود پذیرایی کنند، هشتی فضای بسیار مناسبی به حساب می‌آمد. هشتی با تزیینات زیادی آراسته می‌شد و معمولا سوراخی در سقف برای تامین نور در روز داشت. شب‌ها هم فانوس یا چراغ موشی فضای آن را روشن می‌کرد.

حیاط

در مرکز خانه‌های قدیمی حیاطی چهارگوش وجود داشت که ابعاد و شکل آن را با توجه به شرایط مختلف محلی نظیر آب‌وهوا و عوامل فرهنگی تعیین می‌کردند. وجود ایوان‌ها در اطراف و یک حوض و چند باغچه در حیاط اکثر بناها به چشم می‌خورد. حیاط محلی برای برگزاری مراسم نیز به حساب می‌آمد و میزبانی مهمانان عروسی، عزا و تجمع اقوام در حیاط صورت می‌گرفت. در برخی بناهای مجلل چندین حیاط برای استفاده‌های مختلف وجود داشت.

گودال باغچه یا باغچال

در میان حیاط اصلی یا مرکزی، باغچه‌ای پایین‌تر از سطح حیاط و یک طبقه در داخل زمین می‌ساختند با این‌کار مصالح مورد نیاز ساخت‌وساز از خاک برداشت شده تامین و دسترسی به آب قنات راحت‌تر می‌شد. در بناهای قدیمی که در اقلیم‌های خشک و کویری واقع شده‌اند وجود گودال باغچه کاملا مشهود است. خانه‌های تاریخی در کاشان و نائین همگی گودال باغچه را در خود جای داده‌اند.

ایوان

در بخش بیرونی بناهای ایرانی قسمتی وجود دارد که معمولا در مکانی بلندتر از محوطه اطراف قرار دارد. استفاده از این عنصر به زمان اشکانیان باز می‌گردد و در طول تاریخ شکل‌های مختلفی به خود گرفته و نقش نشیمن‌گاه افراد خانه را داشته است. ایوان‌ها از سه طرف توسط ساختمان محدود می‌شوند و از طرفی دیگر به سوی حیاط بازند.

شکوه معماری بنا در ایوان آن‌ها قابل لمس است و به کار بردن انواع تزیینات جلوه‌ای تازه به آن‌ها می‌بخشد. این قسمت بناهای ایرانی علاوه بر اینکه فضای باز برای ساکنان خانه فراهم می‌آورند، از تابش آفتاب و ورود قطرات آب به هنگام بارش نیز جلوگیری می‌کنند. ایوان را به نام‌های، بهار خواب و مهتابی می‌شناسند و در شرق ایران نیز بسیار رواج دارد.

رواق

اگر ایوان دارای ستون‌هایی کم عرض باشد رواق نامیده می‌شود. رواق در مساجد و اماکن مذهبی جایگاه خاصی دارد و متصل‌کننده ورودی مسجد به شبستان آن است. رواق هم مانند ایوان از سه طرف مسدود است و افراد را از تابش آفتاب و بارش باران حفظ می‌کند. در واقع رواق یا پیشگاه‌خانه‌ها، فضاهای سرپوشیده ستون‌دار‌ی‌اند که از چشمه طاق‌هایی تشکیل شده‌اند و در طرفین صحن یا میان‌سرای مسجد یا اماکن مذهبی ساخته می‌شوند. 

مسجد جامع یزد، مدرسه سپهسالار و مدرسه معیر الممالک تهران از نمونه‌های به‌کارگیری رواق در معماری به شمار می‌روند.

ارسی

شاید همه با شنیدن اسم ارسی به یاد شیشه‌های رنگی خانه‌های قدیمی بیفتند اما حقیقت این است که ارسی می‌تواند شیشه رنگی نداشته باشد. ارسی در واقع به پنجره‌های چوبی مشبکی گفته می‌شود که معمولا به جای گشتن بر روی پاشنه گرد برای باز شدن بالا می‌رود. ارسی در گوشه‌وکنار خانه‌های قدیمی جای دارد و جلوه‌های زیبایی را ایجاد کرده است. شیشه‌های رنگی بر زیبایی ارسی می‌افزایند اما ضروری نیستند.  

در گذشته احتمال می‌رفت که این عنصر از معماری روسی به ایران راه پیدا کرده باشد اما با بررسی‌ها مشخص شد پیش از آنکه معماری معنای خاصی در روسیه پیدا کند جلوه ارسی در ایران وجود داشته است؛ از نکات جالب توجه دیگر وجود اتاقی به نام ارسی در برخی خانه‌های قدیمی است.

اتاق ها

در خانه‌های قدیمی انواع مختلفی از اتاق‌ها وجود دارد که به‌اختصار به هر یک اشاره می‌کنیم:

پنج دری

در خانه‌های قدیمی نقش اتاق نشیمن در معماری امروزی را داشته و در واقع فضای اصلی خانه و شاه‌نشین بوده است. دلیل خواندن این فضا به این نام وجود پنج پنجره به‌هم‌پیوسته در آن بوده که معمولا رو به ایوان باز می‌شدند. از این اتاق برای پذیرایی مهمان استفاده می‌کردند.

سه دری

گاهی اتاق دارای سه پنجره بوده که در این صورت آن را  سه دری می‌نامیدند. اتاق سه دری معمولا برای اتاق خواب و اسکان اهالی خانه در نظر گرفته می‌شد. در کنار هر سه دری راهرویی برای ارتباط با فضاهای خانه وجود داشته است.

گوشواره

هرگاه می‌خواستند فضاهای مربع و چهارگوش را به 8 ضلعی تبدیل و گنبدی بر روی آن اجرا کنند، از سازه‌ای به نام گوشواره استفاده می‌کردند. گوشواره در واقع همان پیش‌آمدگی کنج داخلی بنا است که به کمک آن می‌توان فضا را به ۸، ۱۶، ۳۲ ضلعی و در نهایت به دایره تبدیل کرد. 

اتاق های گوشواره

به‌دلیل استفاده مفید از فضای خانه در معماری ایرانی، اتاق‌هایی را در دو طرف شاه‌نشین تعبیه می‌کردند تا در زمانی که تعداد مهمان‌ها بیش از ظرفیت اتاق بود از آن استفاده کنند. با باز شدن درب‌های این اتاق‌ها فضای بیشتر می‌شد؛ گاهی در این اتاق‌ها نوازندگانی مشغول به نواختن ساز می‌شدند.

تالار

تالار محلی برای نمایش اوج هنر معماری در بناهای ایرانی است. بیشترین تزیینات در این فضا استفاده می‌شد تا تفاوت آن با سایر اتاق‌ها مشخص شود؛ تالارها دارای اهمیت بیشتری نسبت به پنج دری و سه دری بودند و مهمان‌های مخصوص معمولا در این فضا پذیرایی می‌شدند.

بهار خواب

فضای بدون سقفی که در مجاورت حیاط و در طبقات دوم به بعد قرار دارد بهار خواب نامیده می‌شود؛ این فضا به نام‌هایی همچون مهتابی و تخت بوم نیز شهرت دارد و در مناطق گرم و مرطوب مانند دزفول و شوشتر جزء جدایی‌ناپذیر خانه‌ها به شمار می‌رفته است. در تابستان‌ها از این فضا برای خوابیدن و در زمان‌هایی که دیوار‌های اطرافش سایه خوبی را در آن ایجاد می‌کند برای دور هم‌نشینی استفاده می‌شود؛ بهار خواب در کل فصل بهار و پاییز و در شب‌های تابستان میزبان اهالی خانه بوده است.

تابستان نشین

تابستان‌ نشین‌ها در ضلع جنوبی خانه‌های قدیمی قرار دارند و در تابستان تابش مستقیم خورشید در آن‌ها دیده نمی‌شود. تالارها و ایوان‌های قسمت جنوب ساختمان بهترین نمونه تابستان‌ نشین‌اند که به دلیل نیمه باز بودن فضاهای تابستان‌ نشین معمولا تزیینات زیادی در آن‌ها مشاهده نمی‌شود. حسینیه خانه بروجردی‌ها یک نمونه استثنایی و پر تزیین تابستان‌ نشین به شمار می‌رود. در شهرهای سردسیری چون تبریز، زنجان و اردبیل این قسمت به‌دلیل برودت هوا به‌طور کلی از ساختمان حذف شده و فضای نیمه‌بازی وجود ندارد.

زمستان نشین

به‌طور کلی به هر فضایی که در ضلع شمالی ساختمان خانه قرار دارد زمستان‌ نشین می‌گویند. این فضاها در زمستان از آفتابی که با زاویه مایل به درون اتاق‌ها می‌تابد بهره می‌برند و گرم‌تر از قسمت‌های دیگرند. اتاق پنج دری نمونه خوبی از این فضاها در معماری قدیم ایران است؛ این فضاها معمولا دارای پنجره‌های ارسی‌اند و تزیینات زیادی را در خود جای داده‌اند.

پله

شاید کارکرد پله بسیار ساده به نظر برسد اما نقش مهمی در معماری دارد. در معماری قدیم ایران راه‌پله‌های مارپیچ و پله‌هايی که به بام‌ها و فضاهای داخلی و خارجی بنا و به پاشيرهای سراشيبی آب‌انبارها راه دارند از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند. راه ارتباطی بین طبقات و راه دسترسی به بام نیز از طریق پله است. وجود پله در بنایی مانند بنای تایباد خراسان امکان سبک کردن حجم ساختمان را نیز به وجود آورده است. 

بام

بام در معماری ایرانی نقش‌های گوناگونی را داشته، در برخی مناطق بام خانه‌ها حیاط خانه دیگری بوده است. وجود حجم‌ها و اشکال گوناگون بر روی بام‌ها علاوه بر ایجاد جلوه‌های خاص نقش مهمی در تفکیک نوع معماری در مناطق مختلف ایران را بازی می‌کند.

در خانه‌های قدیمی بام، بخشی از فضای زندگی به شمار می‌رفته است. مثلا در شهرهای کویری بام برخی از بناها دیواره‌ای در حدود یک تا یک و نیم متر دارد. این فضا محلی برای خواب در شب‌های تابستانی بوده است. دیواره‌های آن سایه‌ای را در هنگام تابش آفتاب ایجاد می‌کردند تا گرمای داخل خانه کاهش پیدا کند.

بادگير

به جرات می‌توان بادگیر را یکی از نمادهای مهم معماری ایرانی دانست؛ بادگیر در معماری قدیم همان نقشی را بر عهده داشته که تهویه‌های امروزی انجام می‌دهند. بادگیرها بر روی بام خانه‌ها، آب‌انبار‌ها و دهانه معادن ساخته می‌شده است. بادگیرها به‌صورت برج‌های کوتاه و بلند در سطح شهرهای کویری به وفور دیده می‌شوند. این برج‌ها هوای خنک را وارد اتاق‌های همکف یا زیرزمین می‌کنند و نسیم خنکی را در فضا به وجود می‌آورند. 

بادگیرها به‌شکل چهارگوش ساخته می‌شوند و در دیوارهای آن‌ها سوراخ‌هایی وجود دارد؛ تیغه‌ها و جدارهای درون بادگیرها از خشت یا ترکیب خشت و چوب شاخته شده‌اند. بادگیر اعظم بازار برزگ کرمان، بادگیر دولت آباد یزد، بادگیر چپقی سیرجان و بادگیرهای بندرعباس، لارستان، قشم و چابهار از شاخص‌ترین بادگیرهای ایران به شمار می‌روند.

سرابستان

فضای سرابستان در خانه‌های اعیانی نمود زیادی دارد؛ این فضا باغ کوچکی در کنار خانه است و کاربردی مشابه یک فضای ییلاقی دارد. نمونه بارز آن در کنار خانه پیر نیا در نایین در قسمت جنوبی حیاط واقع شده که تاثیر اقلیمی زیادی بر خانه دارد.

آب انبار

آب‌انبار حوض یا استخر سرپوشیده‌ای است که برای ذخیره آب به کار می‌رود؛ ساخت این فضا در زیرزمین و در مناطق بیابانی و کویری صورت می‌گرفت. آب آب‌انبارها از طریق آب باران و جویبارهای فصلی تامین می‌شد؛ این آب در زمستان ذخیره و در تابستان مورد استفاده قرار می‌گرفت. در ساخت آب‌انبار اصول تصفیه و عایق‌بندی کاملا رعایت شده است و تصفیه آب با استفاده از روش‌های فیزیکی و شیمیایی صورت می‌گیرد.

ته‌نشین شدن مواد زائد، اضافه کردن حجم مشخصی از نمک برای تجزیه و میکروب‌کشی توسط کلر موجود در آن، گندزدایی توسط ترکیبات آهکی و بوگیری توسط زغال از جمله روش‌های تصفیه آب آب‌انبارها بوده است. از معروف‌ترین آب‌انبارها در ایران می‌توان از آب‌انبار شش‌بادگیری، آب‌انبار تکیه امیرچقماق در شهر یزد و سردار بزرگ، بزرگ‌ترین آب‌انبار تک گنبدی ایران در قزوین و آب‌انبار کل در شهرستان گراش فارس نام برد.

 پایاب

پایاب در فضاهای عمومی و خانه‌ها کاربرد داشته و امکان دسترسی به آب قنات را فراهم می‌کرده است؛ در ساخت پایاب از الگوی هشتی پیروی می‌کردند و در مرکز حوضی وجود داشت که مسیر قنات از آن عبور می‌کرد. به‌دلیل خنکی هوای پایاب در تابستان از آن به‌عنوان یخچال و محلی برای استراحت نیمروزی نیز استفاده می‌کردند. نمونه‌های عالی پایاب در مسجد جامع نایین، مسجد جامع نطنز، مسجد جامع یزد و خانه‌های تاریخی یزد قرار دارند.

شوادان

در هرجایی که شرایط آب‌وهوایی گرم و مرطوب حکم‌فرما باشد، معماران برای ایجاد آسایش و آرامش بیشتر فضایی سردابی را در زیرزمین تعبیه می‌کردند. با در نظر گرفتن ضخامت دیوار و به‌کارگیری مصالحی همچون خشت و آجر نوعی عایق حرارتی به وجود می‌آمد که مانع انتقال هوا به درون می‌شد. عمل گردش هوا از طریق حفره‌هایی که در دیوار و سقف‌اند صورت می‌گیرد؛ این قسمت را شوادان یا شبادان می‌نامند که در واقع پی قسمت‌های بالایی ساختمان همچون شبستان است. شوادان در واقع زیرزمینی عمیق است که زندگی در شرایط ناسازگار اقلیمی را ممکن می‌کند. شوادان از زمان صفویه و به‌دلیل پایین آمدن سطح آب‌های زیرزمینی وارد معماری ایرانی شد و مردم برای فرار از گرما به آن پناه می‌بردند.

لته‌سر

در مناطقی مانند جنگل‌ها و نواحی کوهستانی که چوب در دسترس قرار دارد از سازه معماری مخصوصی به نام لته سر یا دارورچین استفاده می‌کنند. دارورچین از سه کلمه دار به‌معنای درخت، ور به‌معنای پهلو و چین به‌معنای چیدن شکل گرفته است. در این نوع سازه پس از چیدن الوارها و قرار دادن یک خرپای چوبی به روی ساختمان، شروع به پوشاندن آن با قطعات چوب می‌کنند. پنجره در این نوع سازه به‌ندرت دیده می‌شود و درز بین الوارها نقش عبور دادن نور و هوا به داخل ساختمان را بر عهده دارند. در زمستان‌ها برای حفظ گرمای بنا، این درزها را با کاهگل مسدود می‌کنند.

سخن آخر

شناخت عناصر معماری ایرانی کمک شایانی به درک بهتر فضاهای خانه‌های قدیمی می‌کند اما بدون شک پرداختن به تمام ابعاد معماری در این مطلب کار دشواری است به همین دلیل در فرصتی دیگر به ابعاد و عناصر دیگر معماری هم خواهیم پرداخت. از آشنایی با این عناصر لذت بردید؟ پیش از این تا چه حد با این عناصر آشنا بودید؟ نظرات خود را با ما و همراهان کارناوالی در میان بگذارید.