13 تیر، روز ملی دماوند و جشن تیرگان

کوه دماوند، دیو سپید پای دربندی که برای ما ایرانیان سمبل استواری و مقاومت است در بخش شمالی ایران با 5671 متر ارتفاع غرور و صلابت خود را به رخ همگان می‌کشد. 13 تیر، روز ملی دماوند و جشن تیرگان روزی است که در آن شجاعت آرش و غرور دماوند یادآوری می‌شود. جشن تیرگان روزی است که بنابر روایات آرش کمان‌گیر به بالای کوه دماوند رفته و تیر معروف خود را برای تعیین مرز ایران و توران پرتاب کرده است. به بهانه 13 تیر، روز ملی دماوند پاشنه‌هایمان را وَرکشیدیم و راهی این گنبد گیتی، دماوند همیشه سرافراز شدیم، تا مرور کنیم ویژگی‌ها و زیبایی‌هایش را.

چرا کوه دماوند؟

• کوه دماوند، بلندترین کوه ایران و خاورمیانه است.
• این کوه بلندترین کوه آتش‌فشانی آسیا نیز محسوب می‌شود.
• آتش‌فشان دماوند مهم‌ترین پدیده ژئوتوریسم (زمین گردشگری) ایران است که در سال ۱۳۸۷ به عنوان نخستین اثر طبیعی ایران در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.
• دشت شقایق‌ها که در فاصله ۲۰۰۰ تا ۳۵۰۰ متری دامنه کوه قرار دارد؛ در فصل بهار بسیار دیدنی است.
• دماوند را مظهر شکوه و عظمت می‌دانند.
• کوه دماوند در اساطیر ایران جایگاه ویژه‌ای دارد و در ادبیات و فرهنگ کشور ما مظهر پایداری بوده که همین ویژگی موجب شده تا در هنر و ادبیات فارسی در ستایش زیبایی و صلابت آن آثار بسیاری خلق شود.

کوه دماوند | تمثیل صلابت و شکوه

دماوند در جنوب دریای خزر، در 69 کیلومتری شمال‌شرقی تهران و 26 کیلومتری شمال‌غربی شهر دماوند قرار دارد، کوه دماوند آتش‌فشانی نیمه‌فعال است که وجود چندین چشمه گوگردی و چشمه‌های آبگرم دلیلی بر این ادعاست. فعالیت‌های آتش‌فشانی این کوه از هزاران سال پیش بوده که همین فعالیت‌ها منجر به شکل‌گیری آن شده است. روی دهانه این آتش‌فشان که حدود 400 متر قطر دارد را دریاچه‌ای یخ‌زده پوشانده و در پهلوهای شمالی و جنوبی آن نشانه‌هایی از دهانه‌های قدیمی و کاسه‌های آتش‌فشانی به چشم‌ می‌خورد.

در ارتفاعات دماوند، دمای هوا در تابستان به یک تا ۲ درجه زیر صفر و در زمستان به ۶۰ درجه زیر صفر می‌رسد. برای فتح این قله ۴ مسیر مختلف وجود دراد که در هر مسیر برای کوه‌نوردان جان‌پناه قرار دارد. توصیه می‌کنیم که برای صعود به این قله حتما با گروه‌های باتجربه و حرفه‌ای عازم شوید. معمولا کوه‌نوردان برای صعود، از جبهه جنوبی که ابتدای مسیرش جنوب‌شرقی کوه است استفاده می‌کنند.  

ثبت ملی: دماوند در تیرماه سال ۱۳۸۷ در لیست آثار ملی ایران قرار گرفت و از آن زمان به بعد ۱۳ تیر را روز ملی دماوند نامیدند.

ویژگی‌های کوه دماوند

کوهستان: قله دماوند در مرکز رشته کوه البرز و در ناحیه موسوم به البرز مرکزی قرار دارد.

ارتفاع دماوند: کوه دماوند را از نظر ارتفاع نسبی در جایگاه دوازدهم بلندترین قله‌های دنیا قرار داده‌اند. پایگاه ملی داده‌های علوم زمین ایران و وبگاه رصدخانه زمین ناسا، ارتفاع ۵۶۷۰ متر و ۵۶۷۱ متر را نیز برای قله دماوند اعلام کرده‌اند.

آب‌وهوای دماوند: فشار هوا در قله دماوند نصف فشار هوا در سطح دریا است. کمینه دمای هوا در ارتفاعات دماوند در تابستان تا 2 درجه زیر صفر و در زمستان  تا ۶۰ درجه زیرصفر می‌رسد؛ میانگین بارندگی در ارتفاعات دماوند نیز تا ۱۴۰۰ میلی‌متر در سال است که این بارش‌ها اغلب به‌صورت برف پدید می‌آید.

یخچال‌ها: یخچال سیوله، یخچال دوبی سل در جبهه شمالی، یخچال دره یخار در شمال‌شرقی، یخچال خورتاب سر، یخچال شمال‌غربی و یخچال غربی از یخچال‌های طبیعی معروف کوه دماوند محسوب می‌شوند.

سن دماوند: 

• دماوند قدیمی: 1800 تا 800 هزار سال (پلور، ساردوبیچ)
• دماوند جوان: 600 تا 150 هزار سال (ایگنیمبریت‌های اسک)، 60 تا 25 هزار سال (مسیر پلور به رینه)، 7 هزار سال (دامنه غربی)

پوشش گیاهی و جانوری: این منطقه دارای پوشش گیاهی غنی است؛ بسیاری از گیاهان دارویی‌ که در کتاب‌های معتبر گیاه‌شناسی از آن‌ها یاد شده در این منطقه یافت می‌شوند. در ارتفاعات مختلف کوه دماوند، گیاهان فراوان و گوناگونی می‌روید که برخی از آن‌ها فقط در یک ارتفاع خاصی دیده می‌شوند.

جانوران منطقه: این منطقه به‌دلیل موقعیت ویژه‌اش که از شمال به جنگل و از جنوب به کوه‌های هم‌مرز کویر مشرف است، میزبان انواع مختلفی از جانوران مثل روباه، شغال، سگ، گرگ، خرس (درغرب و شمال)،کل، میش، آهو، گراز و خرگوش است. از پرندگان شکارچی این ناحیه می‌توان به عقاب طلایی، جغد، تیهو، کبک، سینه سیاه، طوطی و دارکوب اشاره کرد. تقریبا پنج نوع مار، انواع عقرب، بزمجه، انواع خانواده موش‌ها و گورکن نیز در این منطقه دیده می‌شوند. 

رودخانه‌های پیرامون: در قسمت شمال کوه دماوند رودخانه تینه، در سمت جنوب و شرق رودخانه هراز و در سمت غرب نیز رودخانه لار قرار دارد. رودخانه لار و دیوآسیاب در غرب این کوه و رود پنج او (پنج آب) نیز در شرق آن جاری است.

آتشفشان: دماوند یک کوه آتشفشانی مطبّق (چیزی که دارای چندین طبقه، لایه یا چینه باشد) و نیمه فعال است که عمدتا در دوران چهارم زمین‌شناسی موسوم به دوران هولوسین تشکیل شده و اولین فوران آن حدود ۱٫۷۸ میلیون سال قبل رخ داده‌ است. 

آبشار: در جبهه جنوبی کوه دماوند آبشاری یخ‌زده به بلندای ۷ متر و قطر ۳ متر وجود دارد که در جهان منحصربه‌فرد است. یخ این آبشار هرگز ذوب نمی‌شود. در فصل تابستان آب اندکی از این آبشار جاری می‌شود که بعدازظهر با کاهش دوباره دما این آب یخ می‌بندد. گودال بالای آبشار هم در تمام طول سال پوشیده از برف است. آبشار یخی کوه دماوند با قرار داشتن در ارتفاع ۵۱۰۰ متری، از نظر ارتفاع از سطح دریا مرتفع‌ترین آبشار در خاورمیانه به شمار می‌رود.

جشن تیرگان

تیرگان جشنی باستانی است که بنابر باورها دو دلیل برای برگزاری آن وجود دارد. دلیل اول این است که هر سال برای گرامیداشت «تیشتر» فرشته باران‌آور که در نبرد با خشکسالی پیروز شده بود این جشن را برپا می‌کردند، به همین دلیل در گذشته این جشن با مراسمی مانند آب‌پاشی، فال کوزه و پختن شیرینی همراه بوده است. روایت دوم به تعیین مرز ایران و توران باز می‌گردد که در این روز آرش کمان‌گیر به بالای کوه دماوند رفته و تیری پرتاب کرده است؛ تیر با گذر از کوه و دشت‌ها، در کنار رودخانه جیحون بر تنه درخت گردویی نشسته و از آن پس آنجا را مرز ایران و توران تعیین کرده‌اند.

تاریخ برگزاری جشن تیرگان

جشن تیرگان در تاریخ‌های مختلفی در ایران برگزار می‌شود. بر اساس تقویم یکپارچه دین‌های ایران تاریخ برگزاری جشن تیرگان دهم تیر ماه است. «انجمن کوهنوردان ایران» و «انجمن دوستداران دماوند کوه» این جشن مهم را در روز سیزدهم تیر ماه در شهر رینه، در نزدیک‌ترین نقطه به قله دماوند با نام «جشن تیرگان» و «روز ملی دماوند» برگزار می‌کنند.

• در شهر فراهان مردم روز اول تابستان را در ستایش گندم و به عنوان جشنی برای برداشت گندم برگزار می‌کنند.
• در اردهال، تیرگان را در سیزدهم مهرماه جشن می‌گیرند.
• در مازندران تیرگان به «تیرماه سیزده شو» معروف است و در شب سیزدهم آبان جشن گرفته می‌شود.
• اهالی مهدی‌شهرِ سنگسر، این جشن را با نام «تیر مو ای سیزده» در روز بیست‌ودوم آبان برگزار می‌کنند.
• ارمنی‌های ساکن اصفهان  تیرگان را در روز سیزدهم ژانویه جشن می‌گیرند.

وجه تسمیه

نام دماوند به دو صورت دماوند و دنباوند ثبت شده است. این کوه را با نام‌های دیگری همچون بیکنی و جبل لاجورد نیز معرفی کرده‌اند. اما در فرهنگ معین این واژه به شکل دم (دمه، بخار) + آوند = دماوند؛ دارای دمه و دود و بخار (آتش‌فشان) معنی شده است.

در اوایل سفرنامه ناصرخسرو قبادیانی بلخی در باب کوه دماوند آمده است که میان ری و آمل کوه دماوند است، مانند گنبدی که آن را لواسان گویند. لواسان در زبان پارسی میانه (پهلوی) تیغه کوهی است که خورشید از آنجا طلوع می‌کند.

چگونگی نام‌گذاری 13 تیر به عنوان روز ملی دماوند

در سال ۱۳۸۳ تعدادی از کوه‌نوردان و طبیعت‌دوستان در هیات کوه‌نوردی استان تهران تصمیم گرفتند که برای معرفی بهتر دماوند و جلب توجه مردم عادی و مسئولان به مشکلات این کوه زیبا، روزی را به نام آن تعیین کنند. با توجه به اینکه روز 13 تیر یادآور داستان آرش کمان‌گیر بود این روز را برگزیدند.

در روز سیزدهم تیر ۱۳۸۷ دماوند از سوی سازمان میراث فرهنگی و در مراسمی که با همکاری انجمن یادشده در قرارگاه فدراسیون کوه‌نوردی در روستای پلور برگزار شد، به‌عنوان نخستین اثر طبیعی در فهرست آثار ملی کشور ثبت گردید و روز 13 تیر ماه نیز به عنوان روز دماوند نام‌گذاری شد.

همچنین از موسیقی ملی دماوند در روز جشن تیرگان در سال ۱۳۹۱ با صدای سالار عقیلی در بین ۹ هزار نفر رونمایی شد. انجمن کوه‌نوردان ایران هر ساله این جشن را در روز سیزدهم تیر در دامنه‌های قله دماوند در «شهر رینه لاریجان شهرستان آمل» برگزار می‌کنند. 

کوه دماوند در داستان‌های اساطیری، ادبیات و تاریخ

• در داستان‌های اساطیری ایران کوه دماوند جایگاه خاصی دارد، داستان فریدون که ضحاک را در یکی از غارهای این کوه به بند کشید یکی از این داستان‌ها است. برخی بر این باورند که ضحاک هنوز هم در این کوه زندانی است و صداهایی که از کوه به گوش می‌رسد صدای ناله‌های اوست!
• دماوند را در اساطیر ایرانی مرکز جهان و جایگاه میترا و گیومرد، نخستین انسان، می‌دانند.
• جمشید سوار بر گردونه‌ای که دیوان آن را می‌کشیدند، سفری هوایی از دماوند به بابل داشته است و ضحاک نیز در دماوند به جمشید تاخت.
• مادر فریدون به روستایی در نزدیکی دماوند پناه برده و فریدون نیز در همان روستا به دنیا آمد.
• آرش کمان‌گیر تیرش را از کوه دماوند پرتاب کرد. 
• دماوند خانه دیو سپید است؛ دخترش در صخره‌های آن زندگی می‌کند و سرگرم نخ‌ریسی است. 

• اژدها در نزدیکی همین کوه در خواب به رستم بر می‌خورد.
• منوچهر در دماوند به دنیا آمده است.
•  چکاد هرا یا قله البرز 180 روزنه در خاور (شرق) و 180 روزنه در باختر (غرب) دارد که خورشید هر روز از یکی از روزنه‌های خاور به روزنه‌ای در باختر رهسپار می‌شود.
• در شاهنامه، پهلوانان برای پیدا کردن پادشاهی شایسته به این کوه می‌روند تا کسی را که گفته می‌شود «فَره شاهی» دارد پیدا کنند.
• در شاهنامه فردوسی، قصیده‌ای از ناصرخسرو، منظومه ویس و رامین از فخرالدین اسعد گرگانی، قصیده‌ای از خاقانی و قصیده دماوندیه ملک‌الشعرای بهار از دماوند یاد شده است.
• در دوران معاصر «دماوندیه» معروف‌ترین شعری است که درباره دماوند اسطوره‌ای در ادبیات فارسی توسط ملک‌الشعرای بهار سروده شده است. شاعر در این شعر، با مخاطب قرار دادن دماوند اسطوره‌ای با او حرف می‌زند و از جور زمانه و مردم گله می‌کند. ملک‌الشعرا دماوند را مانند خودش خسته از مردم توصیف می‌کند و می‌گوید: «تا چشم بشر نبیندت روی/ بنهفته به ابر، چهر دلبند/ تا وارهی از دم ستوران/ وین مردم نحس دیو مانند...»

مدعیان تاریخی صعود به قله دماوند در تاریخ

ابودلف خزرجی اولین کسی است ادعای صعود به دماوند را مطرح کرد. وی در سفرنامه خود به صعودش اشاره داشت و در آن شرحی از قله دماوند ارائه داده است. پس از وی قزوینی، مسعودی، ابن‌فقیه و نیز ناصر خسرو مدعی صعود به دماوند بودند. در سفرنامه ناصر خسرو می‌خوانیم: که گویند بر سر دماوند چاهی است که نوشادر و کبریت (گوگرد) از آن گیرند.

اولین صعود موفقیت‌آمیز اروپاییان به قله دماوند در سال ۱۸۳۷ توسط تیلر تامسن صورت گرفته است. همچنین نخستین صعود مستند ایرانی به این قله نیز به سال ۱۸۵۷ باز می‌گردد که تیم سرهنگ محمدصادق‌خان قاجار آن را فتح کردند.

حقایقی از کوه دماوند

• دماوند بعد از شاهنامه فردوسی یک نماد فرهنگی به شمار می‌رود.
• در زمان تاخت‌وتاز آشوری‌ها به فلات ایران این کوه بخشی از حدود مادها بود که در متن‌های آشوری هم به این موضوع اشاره‌ شده‌ است. 
• در سده هشتم میلادی در پای کوه دماوند دژی بوده است که موبدی زرتشتی به نام مس‌مغان و پیروانش در آن می‌زیستند و این دژ به فرمان المهدی خلیفه عباسی ویران‌ شده و مس‌مغان نیز کشته شد.
• دیاکونوف، سنتِ گذاردن پیکر مردگان در کوه‌ها را، آیین مغانی می‌داند که پیروان این آیین در دامنه دماوند زندگی می‌کردند و آیین خود را در دیگر جاهای ایران پراکنده کردند. در دامنه دماوند تعداد زیادی گور پیش از تاریخ وجود دارد. 
• در دوران سلطنت پهلوی و در دوره‌های مختلفی از تاریخ ایران از نقش کوه دماوند و خورشید در حال تابش از پشت آن به‌عنوان نماد ایران زمین بهره می‌بردند.

• حداکثر تعداد فوران آن طی ۶۰۰ هزار الی ۲۸۰ هزار سال قبل رخ داده و عمر این کوه با استفاده از روش کربن 14 دست‌کم ۳۸٬۵۰۰ سال برآورد شده‌ است. 
• بیشترین و عمده‌ترین فعالیت آتش‌فشانی این کوه نزدیک به ۱۰ هزار سال پیش روی داده که سبب شکل‌گیری آن شده‌ است.
• مواد آتش‌فشانی علاوه بر دهانه اصلی از دهانه‌های جانبی که بیشتر در جنوب و جنوب‌غربی مخروط واقع شده‌اند، خارج شده است.
• در صورت فوران آتش‌فشان، زندگی حدود بیست میلیون نفر از ساکنین شهرهای اطراف آن‌ به‌طور مستقیم و غیر مستقیم تحت‌تاثیر قرار خواهد گرفت.
• قدیمی‌ترین سنگ‌های نسبت داده شده به دماوند، الیوین بازالت‌های منطقه پلور و جوان‌ترین‌ آن‌ها هیالوآندزیت‌های سیاه رنگ دامنه غربی است.
• جامع‌ترین مطالعه انجام شده روی این آتشفشان متعلق به آلن باخ (1966) است و بعد از آن محققان مختلف از دیدگاه‌های متفاوت هم آن را بررسی کرده‌اند.
• آتشفشان دماوند به شکل مخروط نامتقارنی است که نیم مخروط جنوب‌غربی آن به علت دارا بودن گدازه‌های گسترده از قسمت‌های دیگر متمایز است؛ یال شمال‌شرقی دماوند نیز با شیب کمتری که نسبت به سمت غربی آن دارد این نبود تقارن را به خوبی نشان می‌دهد.
• در صد سال گذشته تصویر کوه دماوند بارها روی یا پشت اسکناس‌های رسمی ایران چاپ شده است.

عوامل آسيب‌رسان به دماوند

•  از نظر كارشناسان عواملی چون معدن‌كاوی، جاده‌كشی، چرای بيش از حد دام، زباله، ساخت‌وساز بی‌ضابطه، تصرف منابع طبيعی برای استفاده غيرقانونی و شخصی، افزايش جمعيت و خودروها از مهم‌ترين عوامل آسيب‌رسان به دماوند محسوب می‌شوند.
•  حضور بيش از اندازه گردشگران بدون آنكه آموزش‌های لازم در رابطه با طبيعت‌گردی و حفظ محيط‌زيست را بدانند از ديگر عوامل تهديدكننده است.
• چرای بیش از حد دام‌ها و زباله‌های گردشگران، دشت شقایق‌های دماوند را با خطر جدی مواجه کرده است.

قضیه وقف دماوند چه بود؟

در تیر ماه ۱۳۹۹ خبرهایی شنیده شد که دامنه‌ای از کوه دماوند، از مراتع روستای ملار تا قله، وقف است. در پی انتشار این خبر، حساسیت‌های زیادی ایجاد شد که اظهارنظرها و واکنش‌های  اشخاص زیادی از کوه‌نورد و فعال محیط زیست تا چهره‌های هنری و فرهنگی و حقوق‌دانان را در پی داشت. به دنبال این اظهارنظرهای اعتراض‌آمیز، سازمان جنگل‌ها و مراتع اعلام کرد که آن دامنه‌ جزو منابع ملی و غیر قابل وقف است و قوه قضاییه نیز همین نظر را دارد و بسیار بعید می‌نماید که بخشی از این کوه خوش‌سیما که نماد ایران است، از حوزه‌ی دارایی‌های ملی بیرون برود.

سخن آخر

از آنجا كه دماوند، يكی از بلندترين قله‌های رشته كوه البرز محسوب می‌شود، هرساله ميزبان صعود‌كنندگان داخلی و خارجی و دوست‌داران طبيعت است. نام‌گذاری روزی مختص به دماوند علاوه بر آنکه به ما یادآوری می‌کند تا در حفظ این میراث طبیعی کوشا باشیم، فرصت مناسبی برای كوه‌نوردان سراسر كشور است تا با يكديگر، ديدار تازه كرده و با تبادل تجربه، در ارتقا فرهنگ كوه‌نوردی و حفاظت از كوه‌ها حداکثر تلاش خود را به‌کار گیرند.