کاروانسرای دیرگچین قم | مادر کاروانسراهای ایران

کارناوال در این مطلب سفری به سوی بزرگ ترین کاروانسرای ایران، کاروانسرای دیر گچین قم را در پیش رو گرفته است. در این سفر تلاش کرده ایم تا به معرفی اجمالی این کاروانسرا بپردازیم و از آدرس کاروانسرای دیرگچین قم تا تصاویر کاروانسرای دیرگچین قم را به شما نشان دهیم. با ما همراه باشید تا این جاذبه تاریخی را بیشتر بشناسیم.

چرا کاروانسرای دیر گچین قم ؟

• کاروانسرای دیر گچین بزرگترین کاروانسرای ایران است.
• این کاروانسرا قدیمی‌ترین کاروانسرای خشتی و گچی کشورمان محسوب می‌شود.
• دیرگچین به‌دلیل کامل بودن ساختار معماری و دارا بودن تمام ویژگی‌های یک کاروانسرا به‌ نام "مادر کاروانسراهای ایران" مشهور است.
• این کاروانسرا در دوران خود یکی از مستحکم‌ترین و امن‌ترین مکان‌ها برای مسافران در مسیر جاده ابریشم بوده است.

آشنایی با کاروانسرای دیر گچین | مادر کاروانسراهای ایران

در مسیر جاده قم به گرمسار، بزرگترین کاروانسرای ایران، کاروانسرای دیر گچین قرار گرفته که قدمت آن بیش از 1700 سال است. سنگ بنای اولیه این کاروانسرا در دوره ساسانیان و احتمالا در دوره پادشاهی اردشیر بابکان به‌عنوان یک قلعه نظامی گذاشته شد و با گذر زمان در دوره سلجوقیان، صفویان و قاجار مورد بازسازی قرار گرفت؛ اما بیشترین تغییرات موجود در آن در دوره صفویه صورت گرفته است.

کاروانسرای دیر گچین با 12 هکتار وسعت، مربع شکل و چهار ایوانی است و 6 برج نگهبانی و 44 حجره دارد. این کاروانسرا از مسجد، آسیاب، سرویس بهداشتی، حمام، اصطبل، آشپزخانه، حوض‌خانه، فاضلاب و حجره اقلام خوراکی برخوردار بوده و به همین خاطر به‌عنوان مادر کاروانسراهای ایران شناخته می‌شود چرا که توانایی تامین کلیه نیازهای مسافران را داشته است.

ثبت ملی: کاروانسرای دیرگچین در تاریخ 1 مهر 1382 با شماره 10408 در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسید و پس از آن مرمت فوری بنا آغاز شد و در حال حاضر کاربری اقامتگاه را دارد.

بخش های داخلی کاروانسرای دیر گچین

ترسیم فضای کلی

کاروانسرای دیر گچین از یک فضای مربع شکل ساخته شده که در چهار‌گوشه آن برج‌های دیدبانی مدور قرار دارند. علاوه بر این برج‌ها، دو برج بیضی شکل نیز در دو سردر اصلی کاروانسرا قرار گرفته‌اند. در مرکز کاروانسرا یک ایوان مربع شکل به‌همراه چند حجره قرار دارد که در چهارگوشه آن ایوان‌های کوچک‌تر مربع شکل دیده می‌شوند و داخل هر کدام 10 حجره بدون در قرار گرفته است. طبق آن چه گفته شد می‌توان نتیجه گرفت که کاروانسرا به شکل چهارایوانی ساخته شده و ویژگی‌های کاروانسراهای پیش از دوره اسلامی را در خود دارد.

حال به بررسی دقیق‌تر بخش‌های مختلف کاروانسرا می‌پردازیم:

حجره ها

در مجموع داخل کاروانسرا 44 حجره یا استراحتگاه برای مسافران تعبیه شده بود که هر کدام حدود 1 متر از کف حیات ارتفاع دارند، این امر سوار و پیاده شدن مسافران از روی چهارپایان را راحت‌تر می‌کرد.

شبستان خصوصی | شاه نشین

این فضای دَوار، در منتهی الیه مسجد قرار گرفته است و از چند حجره در اطراف و یک حوض در وسط ساخته شده و سقفی ندارد. حیاط شبستان به‌شکل هشت‌ضلعی ساخته شده و از آنجا که در دوره ساسانیان از طرح هشت‌ضلعی در معماری بهره نمی‌بردند بی‌شک این بخش در دوره اسلامی ساخته شده است.

مسجد

مسجد کاروانسرای دیرگچین در ضلع جنوبی آن قرار دارد و طبق شواهد گمان می‌رود که در دوره ساسانیان به‌عنوان آتشکده از آن استفاده می‌شده است. داخل فضای مسجد، 4 ستون بزرگ به ارتفاع 15 متر وجود دارد و پایه آن‌ها از آجرهای بزرگ، سنگ و ملات گچ ساخته شده است. اگر این مکان را به‌عنوان یک آتشکده در نظر بگیریم به‌احتمال خیلی زیاد یک گنبد روی 4 ستون قرار داشته و زیر آن آتش روشن می‌شده اما سقفی که امروزه در این مکان مشاهده می‌کنیم در دوره اسلامی ساخته شده است. در این مکان هیچ‌گونه تزیینات خاصی قابل مشاهده نیست و تنها بخش شاخص جای محراب است که در ضلع جنوبی مسجد قرار دارد.

حمام

حمام کاروانسرا سمت چپ مسجد قرار دارد و از بخش‌های مختلفی مثل رختکن، گرمابه، خزینه و غیره تشکیل شده است که تقریبا همه آن‌ها از بین رفته‌اند. در کل می‌توان گفت این بخش به‌نسبت سایر قسمت‌های کاروانسرا آسیب فراوانی دیده است. درباره قدمت حمام حدس‌های مختلفی وجود دارد؛ عده‌ای از کارشناسان بر این باورند که بر خلاف آجرهای ساسانی به‌کاررفته در ساخت حمام، دیرینگی آن به دوره صفویان برمی‌گردد چرا که فضای هشت‌ضلعی و طاق‌هایی که در مرکز بنا قرار دارند، دال بر اسلامی بودن سبک معماری حمام‌اند. از سوی دیگر طاق‌های سه‌گوش موجود در حمام می‌توانند گویای این باشند که حمام در دوره قاجار ساخته شده است چرا که این سبک از معماری آخرین بار در دوره قاجار رواج پیدا کرد.

سرویس بهداشتی

در حوضخانه کاروانسرا، حوضی با ارتفاع تقریبی 40 متر، یک چاه فاضلاب و یک چاه آب قرار دارد که چاه آب برای تامین آب سرد حمام مورد استفاده قرار می‌گرفت. در بخش دیگر این فضا نیز چند سرویس بهداشتی قرار داشته که به‌وسیله یک دیوار از حمام جدا شده‌اند.

6- آشپزخانه

کنار حمام نیز فضای مربع‌شکلی قرار دارد که از طریق حمام نمی‌توان به آن دسترسی پیدا کرد و از طرفی این فضا به یکی از اصطبل‌های کاروانسرا متصل است. این فضا به احتمال زیاد آشپزخانه باشد. 

متاسفانه از این بخش ها تصویر دقیقی در دست نیست.

آسیاب

در ضلع شمال‌غربی کاروانسرا یک فضا وجود دارد که با دیوار از سایر بخش‌ها مثل اصطبل‌ها جدا شده است. این بخش به‌احتمال زیاد آسیاب بوده که به‌وسیلۀ دام‌ها به حرکت در می‌آمده است. دیواری که فضای آسیاب را از سایر بخش‌ها جدا کرده در زمان قاجار به کاروانسرا اضافه شده است بنابراین احتمال می‌رود که آسیاب نیز در همین دوره به کاروانسرا اضافه شده باشد.

اصطبل

اصطبل‌های این کاروانسرا پشت حجره‌ها قرار گرفته‌اند و دارای سقف و نورگیر بوده‌اند. فضای ورودی آن‌ها را طوری اندازه‌گیری کرده بودند که دو حیوان بزرگ بتوانند با هم وارد اصطبل شوند. نکته جالب درباره فضای ورودی اصطبل‌ها این است که به‌شکل اِل مانند طراحی شده تا حیوانات نتوانند به‌راحتی از آن خارج شوند. 

بخش های تامین کننده امنیت کاروانسرا

یکی از مهم‌ترین بخش‌ها در تامین امنیت کاروانسرا، مجموعه ورودی در ضلع جنوبی است که از یک دروازه بزرگ، 12 ورودی، یک فضای هشتی و چند اتاق تشکیل شده است. نکته جالب‌توجه درباره دیر گچین آن است که هشتی آن 2 طبقه بوده و با ارتفاع 15 متر بلندترین هشتی در بین دیگر کاروانسراهای ایران است. اتاق‌های بخش ورودی به‌طور مستقیم به کاروانسرا راه ندارند و به‌احتمال خیلی زیاد محل استقرار نگهبانان و محافظان بوده‌اند. در بخش ورودی فضایی خالی وجود دارد که شباهت زیادی به جایگاه کتیبه کاروانسرا دارد و در کنار آن نیز دو اتاق قرار گرفته به‌نوعی تامین کننده خواربار مسافران بوده است.

از دیگر بخش‌های تامین کننده امنیت کاروانسرا می‌توان به 2 برج کوچک 2 طرف ورودی اصلی اشاره کرد که ضخامت دیواره آن‌ها به حدود 3 متر می‌رسد. از این برج جهت نگهبانی و روشن کردن آتش در شب استفاده می‌شده است.

بخش های بیرونی کاروانسرای دیرگچین

اطراف کاروانسرا چند بخش مهم وجود دارد که ارتباط مستقیمی با آن داشته‌اند که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.

•  دو آب انبار در ضلع غربی
• کوره آجرپزی، آب‌بند و یک قبرستان مربوط به دوره اسلامی که در ضلع جنوب‌غربی
• یک فضای چهارطاقی به‌شکل آتشکده در غرب
• بنای خشتی قلعه مانند (مربوط به دوره قاجار) در شرق 

تاریخچه ساخت کاروانسرای دیرگچین

ساسانی

چهارچوب کلی بنا نشان می‌دهد که سنگ بنای اولیه کاروانسرا در دوره ساسانی گذاشته شده است. از ویژگی‌های به‌جای‌مانده از دوره ساسانی می‌توان به آجرهای قرمزرنگ به‌کاررفته در طاق‌ها و ساختار گنبد برج‌های‌های نگهبانی، طاق‌های ضربی و برج‌های نگهبانی نیم‌بیضی اشاره کرد که همگی هم‌خوانی خاصی با معماری دوره ساسانیان در ایران دارند. 

سلجوقی

پس از گذر سال‌ها در دوره سلجوقی کاروانسرای دیر گچین مورد بازسازی قرار می‌گیرد. در این بازسازی آجرهای قرمز دوره ساسانی با استفاده از ملات گچ بیشتری به‌هم چسبانده شده‌اند. همچنین بخش‌هایی مثل اصطبل‌ها و چهارایوانی‌ها به آن اضافه شدند. از دیگر ویژگی‌های این دوره می‌توان به سوراخ‌های متعدد در بخش‌های مختلف بنا اشاره کرد که در هنگام جنگ برای پرتاب تیر کاربری داشته‌اند.

صفوی

می‌توان گفت اصلی‌ترین بازسازی در دوره صفویه صورت گرفته است و بخش‌های اصلی مثل برج‌ها، دیوارهای بیرونی و ورودی امروزی در این دوره به بنا اضافه شده‌اند. در دوره صفوی بازسازی طاق‌ها با استفاده از آجرهای سفیدرنگ صورت گرفته است؛ همچنین ویژگی‌های بخش حمام کاروانسرا نیز نشان می‌دهد که این بخش در دوره صفویه به کاروانسرا اضافه شده است. یکی از قابل توجه‌ترین ویژگی‌های معماری صفوی که در کاروانسرا قابل مشاهده است آجرچینی‌های به‌روش زیگزاگی است که در طاق‌ها و ستون‌های آن‌ها قابل مشاهده است و می‌توان به‌وفور آن را در شهر اصفهان مشاهده کرد.

قاجار

مطابق آنچه در بخش توضیحات حمام اشاره کردیم گمانه زنی‌هایی دال بر قاجاری بودن حمام کاروانسرا وجود دارد که صحت آن تایید نشده است. همچنین در کتب قدیمی دوره قاجار مانند یکی از نوشته‌های اعتماد السلطنه (1) آمده است که در آن دوران فردی به نام حاجی ابوالحسن معمار اصفهانی را برای مرمت کاروانسرا انتخاب کرده‌اند و در آن دوران اطراف بنا یک قنات و یک ساختمان برای رعیت‌ها ساخته‌اند که به پایان نرسیده است.

پاورقی

1- وی از مردان بزرگ دربار قاجار در دوره ناصرالدین شاه بوده است.

دیدنی های اطراف

سرای گردشگری مهر و ماه | 77.81 کیلومتر

دریاچه نمک حوض سلطان | 111 کیلومتر

حرم حضرت معصومه | 83 کیلومتر

وجه تسمیه نام کاروانسرای دیرگچین

شمس قیس رازی (منتقد و ادیب ایرانی) در یکی از کتاب‌های خود می‌گوید:

دیر در زبان پهلوی به معنای گنبدی است که آن را برای عبادت و ستایش می‌سازند، پس می‌توان گفت دیر گچین به‌معنای یک عبادتگاه با گنبدی از جنس گچ است. مهرداد شکوهی (نویسنده ایرانی) معتقد است که دیر در زبان عربی به‌جای صومعه یا پرستشگاه به‌کار می‌رود اما در زبان فارسی می‌تواند به‌جای کاروانسرا نیز به‌کاررفته باشد. علی اشرفی صادقی، دیگر نویسنده ایرانی معتقد است که دیر به‌هیچ‌عنوان واژه‌ای پهلوی نبوده و از زبان عربی وام گرفته شده است اما در زبان فارسی به‌عنوان گنبد به‌کار می‌رود، احتمالا این بنا در دوره ساسانیان گنبد اردشیر خوانده می‌شده است.

از دیگر نام‌های کاروانسرا می‌توان به کردشیر (ساخته شده به دست اردشیر)، دیر کرداشیر، دژ کِردشیر، گردشیر، دیرالجص، قصرالجص، دیر جص، دیر گچ، دیر کجین و رباط دیرگچی اشاره کرد.

کاروانسرای دیر گچین در افسانه های ایرانیان

در کتاب مجمل التواریخ و القصص آمده است که بهمن (پسر اسفندیار در شاهنامه) را اژدهایی در کاروانسرای دیر گچین بلعید و او سرزمین پادشاهی اش را به همای (دخترش) داد. در مقاله تمثیل آستیاگ نیز آمده است که یومنس (دانشمند یونانی) و آنتیگون یکم یا یک چشم (جنگ آور مقدونیه ای) بر سر جانشینی اسکندر جنگ کرده‌اند و به‌احتمال خیلی زیاد این جنگ در محدوده کاروانسرای دیر گچین روی داده است. یومنس و آنتیگون در هنگام این نبرد از سربازان خود دور و به‌ترتیب در اصفهان و همدان بودند و در آخر یومنس به‌دست آنتیگون اعدام شد. نکته مهم این جاست که در شاهنامه بهمن به مرگ طبیعی از دنیا رفته بنابراین احتمال دارد که بهمن همان یومنس باشد که هم ریشه یونانی این کلمه است و اژدها نیز به آنتیگون اشاره دارد.

دغدغه های کارناوالی

همانطور که پیش از این گفتیم کاروانسرای دیر گچین بزرگترین، کامل‌ترین و قدیمی‌ترین کاروانسرای ایران بوده و در دوره‌های مختلف تاریخی مورد توجه قرار داشته است. اما متاسفانه تا حدود 10 سال پیش مورد بی‌توجهی و بی‌مهری مسئولین بود و هیچ‌گونه مرمت و بازسازی روی آن صورت نگرفت و به یک مکان کاملا متروکه تبدیل شد. با آنکه این کاروانسرا در یک مسیر پرتردد و بین دو شهر مهم یعنی پایتخت و قم قرار داشت اما هیچ تلاشی برای مرمت و بهبود آن صورت نگرفت و در طی همین سال‌ها بخش‌های مهم و زیادی از آن از بین رفت. خوشبختانه در سال 1382، پس از آن دیر گچین در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسید مرمت فوری بنا آغاز شد و بخش‌هایی از آن مرمت شد اما این مرمت به‌صورت مقطعی انجام پذیرفت. پس از مرمت و در حال حاضر بخش‌های از این مجموعه با کاربری اقامتگاه بومگردی به‌کار خود ادامه داد؛ این کاربری به‌صورت محدود و تا پیش از ثبت جهانی آن پابرجا خواهد ماند. 

تجربه سفر نویسنده

اواسط اردیبهشت ماه بود و هوا طوری گرم و آفتاب طوری سوزان بود که نه آب خوردن جواب می‌داد و نه پناه بردن به سایه یک خار در دل کویر مرکزی ایران. تبخیر دریاچه نمک به‌قدری شدید بود که پوست صورتم شروع به سوختن کرده بود اما این‌ها اشتیاق مرا برای رسیدن به این بنای بی‌نظیر کم نمی‌کرد. پیاده و نم‌نم روی کویر بی‌رمق قدم زدم و ناگهان این کاروانسرای زیبا رخ نمود.

همیشه وقتی از یک مکان تاریخی بازدید می‌کنم ناخودآگاه به گذشته می‌روم و به این فکر می‌کنم این مکان آرام و گاها متروک روزگاری محلی شلوغ و پر از برو و بیا بوده اما اکنون آن آدم‌ها همه‌شان پرکشیده‌اند و فکرش را نمی‌کردند هزاران سال بعد آدم‌هایی بیایند و با دوربین دیجیتال از بازمانده‌های آن عکس بگیرند. کاروانسرا بسیار زیبا و بزرگ بود، آن‌قدر بزرگ که نتوانستم سر و تهش را پیدا کنم. هر گوشه آن نشانه‌ای از یک دوره تاریخی دیده می‌شد، از آجرهای بزرگ و مربع شکل دوره ساسانی تا آجرهای ضربی شبستان و حمام قجری همگی یادگاری از چند نسل بود که همه را توانستم در این کاروانسرا پیدا کنم. روزی که به کاروانسرا رفتم تعدادی از مرمت‌گران در حال کار روی بخش‌های مختلف کاروانسرا بودند امیدوارم که در این روز‌ها حال دیرگچین خوب باشد.

اگر شما اخیرا به این کاروانسرا رفته‌اید می‌توانید شرح حال آن را با ما درمیان بگذارید و برایمان از تجربه بازدید خود از دیر گچین بگویید.