قلعه فلک الافلاک خرم آباد | مهم ترین جاذبه لرستان

شما را به دیدن مشهورترین بنای تاریخی لرستان دعوت می کنیم و با هم به قلعه فلک الافلاک خرم آباد می رویم؛ سازه ای که با جلوه اش هر چشمی را به خود خیره می کند. به داخل قلعه فلک الافلاک قدم می گذاریم و به بخش های مختلف آن سر می زنیم. حرف هایی از تاریخچه قلعه فلک الافلاک و کاربردهایش در طول تاریخ برای شما داریم و از معماری این بنای چشمگیر نیز برای تان سخن می گوییم.

چرا قلعه فلک الافلاک؟

• مهم ترین و مشهورترین جاذبه تاریخی لرستان و شهر خرم آباد است.
• یکی از زیباترین قلعه های ساخته شده در ایران محسوب می شود.
• میزبان دو موزه مردم شناسی و باستان شناسی لرستان است و اشیای جالب توجهی در خود دارد.
• فرصت عکاسی با لباس های سنتی و چشیدن طعم خوراکی های این خطه را در قلعه فلک الافلاک را نباید از دست بدهید.

آشنایی با قلعه فلک الافلاک

در مرکز شهر خرم آباد و بر بلندای تپه‌ ای مشرف به شهر، بنایی تاریخی قد علم کرده که نامش قلعه فلک الافلاک است. این اثر که با نام قلعه دوازده برجی و دژ شاپورخواست نیز شناخته می شود، مهم ترین جاذبه تاریخی شهر به شمار می آید و به عنوان یکی از زیباترین قلعه های ایران از آن یاد می شود. فلک الافلاک بنایی به جا مانده از دوران ساسانیان است و نامش از تاریخ ۱۰ مهر ۱۳۴۸ با شماره ثبت ۸۸۳ در فهرست آثار ملی ایران قرار دارد.

تاریخچه فلک الافلاک

قلعه فلک الافلاک در طول تاریخ تغییرات زیادی به خود دیده است که بیشترین این تحولات به دوره صفویه تا قاجار باز می گردند. در اینجا مروری به سرگذشت این بنای تاریخی داریم:

دژی به جا مانده از ساسانیان

در دوره ساسانیان، شهری به نام شاپورخواست وجود داشت که منطقه خرم آباد کنونی را شامل می شد؛ شهری که به ویرانه ای تبدیل شد و خرم آباد پس از مدتی جای آن را گرفت. این قلعه پس از ساخته شدن شهر جدید خرم‌آباد نام قلعه خرم آباد را به خود گرفت. بسیاری بر این باورند که فلک الافلاک همان دژ شهر شاپورخواست است و در دوره ساسانی با اهداف حکومتی و نظامی از آن استفاده می کردند. گفته می شود یکی از استفاده های قلعه در آن دوران برای نگهداری اسرای رومی بوده است. شاید عده ای از کارشناسان چنین قدمتی را برای فلک الافلاک متصور نباشند؛ اما در اینکه این قلعه در قرن چهارم هجری به فرمان بدرین حسنویه (از حاکمان لرستان) تجدید بنا شده، توافق دارند.

صفویه تا قاجار

قلعه به دلیل اشراف به شهر و قرارگیری بر روی بلندی موقعیت استراتژیکی دارد. همین موقعیت خاص بوده که باعث شده از آن استفاده های مهمی شود:

• مقر حکومت آل حسنویه (حاکمان لرستان) و گنجور در زمان آل بویه 

آل حسنویه خاندان کُرد شیعه بودند که در سده چهارم قمری در کوه‌های زاگرس (کردستان، کرمانشاه، بروجرد، همدان، لرستان و ایلام تا نزدیک به خوزستان) حکومت می کردند.

• مقر حکومتی اتابکان لر کوچک و والیان لرستان در دوره صفویه تا قاجار

اتابکان لر کوچک، سلسله ای لر بودند که بین سال‌ های ۵۸۰ تا ۱۰۰۶ هجری قمری در لرستان و بخش‌هایی از استان‌های ایلام و همدان و خوزستان و مرکزی و کرمانشاه حکومت می کردند. پایتخت آنها شهر شاپورخواست (خرم آباد امروزی) بود و فلک الافلاک را به عنوان مقر فرماندهی شان برگزیده بودند.

شاه عباس صفوی پس از انقراض حکومت اتابکان لرستان، حسین خان را به منصب حکومت لرستان نشاند. شاه لقب والی را برای این حاکم برگزید و حکومت والیان لرستان از همین جا آغاز شد. در این دوران مرمت زیارتگاه‌ها و ایجاد باغ‌ها و تفرجگاه‌ها در صدر امور قرار گرفتند و ساخت آثار معماری قابل توجهی چون پل گپ خرم‌آباد و حمام حسین خانی و مرمت مسجد جامع خرم‌آباد نیز در این دوران رخ دادند.

• خزانه حکومتی خاندان بدر

بزرگ خاندان بدر در دوره آغامحمدخان قاجار، منصب حکومتی داشت و فرزندانش تا دوره پهلوی در برخی مناصب همچون وزارت امور خارجه، رئیس گمرک خانه و ... بودند.

مرمت در دوره قاجار

در سال ۱۲۳۷ هجری قمری بود که محمد علی میرزا دولتشاه به تخت حکومت کرمانشاه و لرستان تکیه زد. او دستور مرمت قلعه را صادر کرد که حالت نیمه مخروبه داشت و فرمان احداث دیوانخانه و سربازخانه را نیز در پایین قلعه داد. به این ترتیب این بنا در زمان قاجار و دوران سلطنت فتحعلی شاه مورد بازسازی قرار گرفت. قلعه در این دوران نام فلک‌الافلاک را به خود گرفت و مقر حکومت و مرکز اداری و نظامی منطقه شد.  

تغییرات قلعه در زمان پهلوی | پادگان نظامی و زندان سیاسی

در دوران پهلوی اول فلک الافلاک تغییراتی به خود دید و ساختمان‌هایی شامل اصطبل و سربازخانه و ستاد لشکر ۵ ارتش در محدوده آن احداث شد. تا سال ۱۳۳۰ مهمات لشکر ۵ در این قلعه نگهداری می شد و پس از آن فلک الافلاک را برای میزبانی از تبعیدی ها و زندانیان سیاسی در نظر گرفتند. برای تغییر کاربری، فضای داخلی تالارهای قلعه تغییراتی به خود دیدند و یکی از معروف ترین این تغییرات، کندن کانالی در وسط تالارها بود.  در سال ۱۳۳۸ برج تازه ساز (برج شمال غربی) بر اثر زلزله تخریب شد. فلک الافلاک تا سال ۱۳۴۷ به عنوان زندان مورد استفاده قرار می گرفت و در سال ۱۳۴۸ بری مدتی کوتاه به بایگانی راکد ارتش اختصاص یافت. در سال ۱۳۴۹ واگذاری این اثر توسط ارتش به وزارت فرهنگ و هنر سابق رخ داد و در سال ۱۳۵۴ موزه مردم‌شناسی و مفرغ‌های لرستان در آن برپا شد. در سال ۱۳۵۴ این بنا میزبان نمایشگاه منطقه‌ای مردم‌شناسی لرستان شد و در سال ۱۳۵۶ موزه مفرغ های لرستان در آن گشایش یافت.

امروزه موزه‌های باستان‌شناسی، مردم‌شناسی، آزمایشگاه مرمت اشیاء، مرکز فروش تولیدات فرهنگی و چایخانه سنتی در این مجموعه فرهنگی تاریخی راه اندازی شده اند.

سرنوشت بناهای دوره پهلوی

امروزه دو ساختمان از این مجموعه در محوطه سپاه باقی مانده اند؛ اما ساختمان دیگر که به ساختمان اصطبل شهرت داشت در سال ۱۳۷۸ توسط سپاه پاسداران ویران شده است. دو ساختمان دیگر مجموعه دوره پهلوی در محدوده فعلی دانشگاه لرستان قرار دارند که یکی از آن‌ها محل برگزاری کلاس های درس است و نامش با شماره ۳۷۶۵ در فهرست آثار ملی قرار دارد. دانشگاه لرستان، قرینه همین ساختمان را در سال ۱۳۷۳ برای ساخت دپارتمان شیمی تخریب کرد و ساختمان دیگر نیز بانک شده است. ویژگی قابل توجه این بناها، یک دست بودن شان با بافت تاریخی اطراف قلعه است و می توان آنها را نمود دوره ای از تاریخ معماری ایران دانست و نام معماری ایرانی - فرنگی را بر آن نهاد. کاربرد پلان متقارن، رعایت فاصله ها، آجرکاری پرکار به صورت برجسته در ساختمان دانشگاه و همچنین استفاده از سقف های شیروانی از ویژگی های این مجموعه ساختمان ها هستند.

معماری فلک الافلاک

قلعه فلک الافلاک بنایی ساخته شده از سنگ آجر، خشت و ملات گچ و آهک است که بر روی تپه ای به ارتفاع 40 متر ساخته شده است. در کنار زیبایی و معماری جذاب قلعه، انتخاب محل ساخت نکته ای بسیار جالب محسوب می شود و برخی این قلعه را از نظر قرارگیری در بلندترین نقطه شهر، به کاخ الحمرای اسپانیا تشبیه می کنند. وجود راه های فرار مخفی در ضلع جنوبی و فضاهای زیر زمینی در ضلع شمال و شرق از ویژگی های جالب توجه این بنا به شمار می رود. امروزه فلک الافلاک ۸ برج، 2 صحن و ۳۰۰ جان پناه دارد و گچبری، آجر کاری و کاشی کاری تزییناتی هستند که در قلعه به کار رفته اند. 

نوع گنبدهای قلعه از نوع چهار بخش رگ چین هستند؛ از انواع گنبدهای حرفه ای ایرانی که در آن هنر آجرکاری به کار رفته است و هنرمندان با آجرهای یک رنگ، طرح دایره و بیضی ایجاد کرده اند. نکته جالب تعدیل وزن گنبدها در این بنا با استفاده از سازه هایی موسوم به طاق های آهنگ است که بیشتر در قسمت شرقی فلک الافلاک به چشم می خورند.

اطلاعاتی کلی درباره قلعه فلک الافلاک

وسعت تقریبی بنا: ۵۳۰۰ متر مربع

محیط بنا: 228 متر

شکل پلان: هشت ضلعی نامنظم با الگوی مستطیل

ارتفاع بلندترین دیوار قلعه تا سطح تپه: 23 متر

محل ورودی: بدنه برج جنوب غربی

ابعاد ورودی قلعه: 10.2 متر عرض و 3 متر ارتفاع 

بخش های داخل قلعه: چهار تالار نسبتا بزرگ، دو حیاط و تعدادی اتاق، حمام قدیمی، چاه، موزه های مردم شناسی و باستان شناسی

قسمت های مختلف قلعه فلک الافلاک

برج های قلعه

گفته می شود در گذشته دور تا دور قلعه، بارویی با 12 برج وجود داشت؛ 12 برج به نشانه 12 ماه و 12 ساعت روز (یک نیمروز). بر اساس منابع تصویری این برج ها تا حدود 100 سال پیش هم در سر جای خود بوده اند که امروزه تنها 8 برج دیده می شود. بر روی بارو روزنه ها و کنگره هایی تعبیه شده که به هنگام دفاع و مواقع ضروری مورد استفاده قرار می گرفته اند. به دلیل این 12 برج، خیابان غربی قلعه به دوازده برجی مشهور است. برج سلجوقی و برج شمالی مهم ترین برج های این قلعه به شمار می آیند.

حیاط اول

در ابتدا فلک الافلاک تنها یک حیاط داشت؛ اما ساخت و ساز اتاق در آن باعث شده تا به دو حیاط تقسیم شود. پس از ورودی قلعه راهرویی قرار دارد که به حیاط اول می رسد. این حیاط با 8 اتاق در جهت شمالی-جنوبی ساخته شده و 31 در 22.5 متر است. چهار برج پیرامون آن را فراگرفته اند که دو برج آن در شمال و شمال غربی و دو برج دیگر در جنوب و جنوب غربی دیده می شوند. 

چاه قلعه

در شمال شرقی حیاط اول می توانید چاه آب قلعه را ببینید که در پشت یک طاق نمای بلند قرار دارد. این چاه به عنوان عمیق ترین چاه دستکند ایران شهرت دارد. حفره هایی به صورت قرینه و در روبروی یکدیگر در بدنه چاه دیده می شود که برای بالا رفتن از چاه و  ایجاد داربست از آن استفاده می کرده اند. ساکنان گذشته قلعه از آب این چاه استفاده می کردند و هنوز هم آب آن قابل استفاده است. این چاه با برش صخره به سرچشمه آب گلستان مرتبط شده و عمقش در حدود 40 متر است. چشمه گلستان، عنوان چشمه ای است که در زیر تپه قلعه جریان دارد و همراه با استخر و پارک اطراف قلعه، زیبایی فضا را دوچندان می کند.

نکته جالب در مورد این چاه به کشف سلاح در آن باز می گردد. کارشناسان در بررسی این چاه به پوششی روی قسمت آبی چاه برخوردند که چوب ها و آهن هایی بر روی آن وجود داشت. پس از تحقیقات مشخص شد همگی این اشیا، انواع اسلحه شامل برنو، سه تیر، ساچمه ای و ... هستند که در زمان خلع سلاح عشایر لرستان در زمان رضاشاه پهلوی از مردم گرفته اند.

حمام قدیمی

در ضلع شمالی حیاط اول و در نزدیکی چاه قلعه بخشی موسوم به حمام قدیمی وجود داشته و تا اواخر دوره قاجار مورد استفاده بوده است. آثاری از آن مانند تنبوشه‌های سفالی، نقش‌های آهک بری و کانال‌های زیر زمینی تنها بازمانده های کنونی این حمام هستند.

حیاط دوم

در جنوب ساختمان وسط قلعه، راهرویی قرینه به طول 22 متر را می بینید که شما را به حیاط دوم می رساند. حیاطی در جهت شرقی، غربی و 29 در 21 متر که به حیاط دوم شهرت دارد. در اطراف این حیاط هم 4 برج دیده می شود و 16 اتاق و 11 کفش‌کن بخش های دیگر آن را تشکیل می دهند. اتاق ها در چهار جهت این حیاط قرار دارند که به یکدیگر مرتبط هستند و امروزه به عنوان موزه از آنها استفاده می شود. 

موزه قلعه فلک الافلاک

یکی از جذابیت های قلعه فلک الافلاک، وجود موزه های دیدنی در حیاط دوم آن است.؛ موزه مردم‌شناسی و باستان‌شناسی. بخش موزه قلعه با نمایش برخی مدارک فرهنگی در دوره پهلوی آغاز به کار کرد؛ اما پس از انقلاب ۱۳۵۷ برای مدتی بسته شد. پس از جنگ ایران و عراق و در سال ۱۳۶7، موزه دوباره جان گرفت و پذیرای بازدیدکنندگان شد. 

در موزه باستان شناسی ۱۲ ویترین وجود دارد که در هر یک ۵۰ اثر تاریخی از آثار کشف شده در استان لرستان را می بینید. گفته می شود در زمان حمله اسکندر مقدونی به ایران، حاکمان منطقه، برای حفظ اشیای طلا و نقره، آنها را پنهان کردند تا به دست غارتگران نیفتند. دو هزار سال بعد دزدان، این اشیا را به صورت تصادفی پیدا کردند و امروزه در موزه قلعه تعدادی از آنها را می توانید ببینید. مهم ترین اشیای این موزه اشیای کشف شده در غار کلماکره لرستان هستند که قدمت آنها به دوران هخامنشی و پیش از آن می رسد. در این بخش از موزه ابزار و وسایل چیده شده جلوه ای از فرهنگ و تمدن کهن لرستان به شمار می روند.

بخش مردم‌شناسی از سال ۱۳۸۱ فعال است و در 12 سالن جلوه هایی از باور، آداب و رسوم و ویژگی های فرهنگی مردم لرستان را با استفاده از ماکت ها به بازدیدکنندگان نشان می دهد.

امکانات قلعه فلک الافلاک

دیدنی های اطراف

در خرم آباد دیدنی های دیگری هم هستند که در اینجا نام و فاصله شان از فلک الافلاک را برای تان آورده ایم:

مناره آجری 900 ساله | 3 کیلومتر

سنگ نبشته خرم آباد | 2 کیلومتر

پل شکسته یا پل شاپوری | 3.4 کیلومتر

نام های  قلعه فلک الافلاک

قلعه فلک‌ الافلاک تا قبل از دوره قاجار با نام های دژ شاپور، قلعه اتابکان، دز بر، قلعه خرم آباد و قلعه دوازده برجی خوانده می شد و عبارت فلک‌الافلاک در دوره قاجار بر سر زبان ها افتاد. این نام در لغت به معنی سپهر سپهران یا فلک نهم است و احتمالا اشاره به قرارگیری قلعه در بلندترین نقطه شهر دارد.

دغدغه های کارناوالی

فلک الافلاک یکی از مهم ترین جاذبه های تاریخی کشور به شمار می رود؛ اما آنچنان که باید مورد توجه قرار نگرفته و مرمت های به موقع آن انجام نشده است. جدیدترین آسیب به این قلعه مربوط به سیل بهار 98 می شود. این سیل قسمتی از تپه زیرین قلعه را شسته و برده است و باعث شده ترک هایی روی دیوار بلند این قلعه (با ارتفاع حدود 20 متر) ایجاد شود. اگر به زودی مرمت این اثر آغاز نشود، باید منتظر اتفاقاتی ناگوار برای چنین جاذبه ای باشیم!

سخن آخر

شما را با خود به یکی از زیباترین قلعه های ایران بردیم و جاذبه تاریخی مهم لرستان را نشان تان دادیم. از تاریخچه جذاب این اثر برای تان گفتیم و مروری بر ویژگی های معماری بنا داشتیم. حالا شما برای مان از تجربه های تان بگویید. آیا به خرم آباد سفر داشته اید و فرصت بازدید از این قلعه را پیدا کرده اید؟

از دیگر قلعه های ایران برای مان بگویید.

منتظر دیدگاه های شما خوبان هستیم.