معبد میلیونا خورهه

ابنیه و محوطه‌های تاریخی یکی از جذاب‌ترین مکان‌ها برای علاقه‌مندان به گذشته است تا در آن به کنکاش بپردازند. به اراک می‌رویم تا سری به یکی از جاذبه‌های دیدنی این شهر، معبد خورهه محلات، بزنیم. خورهه یا معبد میلیونا خورهه یکی از آثار دیدنی این منطقه با معماری جذاب و بی‌نظیری است که مردمان آن را کمتر می‌شناسند؛ اصلا شاید تا به حال نام معبد خورهه به گوششان نخورده باشد. اگر دوست دارید بدانید معبد خورهه کجاست و تاریخچه پشت آن چیست تا انتهای این مسیر با ما همراه باشید. 

چرا معبد میلیونا خورهه؟

• یکی از جاذبه‌های دیدنی و کمتر شناخته شده شهر اراک به شمار می‌رود.
• یادگاری از دوران پادشاهی اشکانیان است که دو ستون سنگی و بلند به ارتفاع حدودا هشت متر دارد.
• در ساخت سرستون‌هایی این بنا سبک معماری یونانی بدون استفاده از هیچ ملاتی به‌کاررفته است.
• با توجه به قدمت این محوطه می‌توان آن را محلی خاص برای تاریخ‌شناسان و علاقه‌مندان به آثار باستانی دانست.
• معبد خورهه در دشت خورهه قرار گرفته و منطقه خورهه از هزاره دوم پیش از میلاد مسكونی بوده است بنابراین ارزش تاریخی بالایی دارد.
• مجموعه باستانی خورهه محلات در دی ماه سال 1310 خورشیدی در میراث فرهنگی ایران به ثبت رسید و از جمله با ارزش‌ترین بناهای هویت‌ساز ایرانی به شمار می‌رود. 

معبد میلیونا خورهه | یادگاری از روزگاران کهن

در شهرستان محلات که روزگاری یکی از قدیمی‌ترین زیستگاه‌های انسان در فلات ایران بوده است، به سمت منطقه تاریخی خورهه می‌رویم، جایی که قدمتش را دوران باستان می‎‌دانند و در وسعت 3000 متر مربعی آن آثاری از روزگار اشکانی، ساسانی، اسلامی و سلجوقی یافته‌اند. خورهه در شمال‌شرق محلات و بین روستاهای دودهک، ورین و آب گرم، در کنار رودخانه خورهه قرار دارد. کاووش‌ها و بررسی‌هایی که در این منطقه صورت گرفته، نشان می‌دهد که از حدود 2000 سال پیش از میلاد مردمانی در این ناحیه سکونت داشتند. 

برخی از محققان محوطه خورهه را بقایای یک معبد و عده‌ای دیگر نیز آن را بقایای یک آتشکده یا محوطه باستانی می‌دانند. اما آخرین تحقیقات باستان‌شناسی نشان می‌دهد که خورهه تا پایان دوره اشکانیان یک کاخ بوده که در دوره‌های تاریخی بعد از اشکانیان نیز کارکردهایی مانند صنعتگری و قبرستان را نیز داشته است.

این محوطه برای اولین بار توسط ناصرالدین شاه قاجار کاوش شد که تصاویری از این رویداد در آرشیو کاخ موزه گلستان تهران و کتاب مربوط به کاوش‌های باستان‌شناسی خورهه وجود دارد. پس از 6 مرحله عملیات کاوش در این محوطه تاریخی تنها دو ستون متشکل از شش قطعه سنگ با مجموع ارتفاع هشت متر، بقایای فرو ریخته ستون‌ها، بخشی از دیواره‌های سنگی، گورها و آثاری دیگر به دست آمد. در طی این کاوش‌ها ظروفی سفالی و سکه‌هایی پیدا شدند که متعلق به دوره‌های اسلامی و سلوکی بودند. یافته‌ها فرضیه ساخت عمارت عصر اشکانی بر روی بقایای ساختمانی از دوره سلوکی و یا هخامنشی را تقویت می‌کند.

وجه تسمیه: خورهه در اوستا به معنای «محل برآمدن خورشید» و «منطقه ییلاقی» است؛ برآمدن خورشید و درخشش آن را می‌توان از میان ستون‌های سربه‌فلک‌کشیده معبد نظاره کرد.

ثبت ملی: خورهه در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شماره ۱۳۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

تاریخچه معبد خورهه

در محوطه تاریخی خورهه با 3000 متر مربع وسعت و در منطقه پشت گدار،  معبد خورهه قرار گرفته است. این معبد از شمال به رشته کوه‌های هفتاد قله و از جنوب به رشته کوه‌های یخچال راه دارد. تا سال 378 هجری قمری، از بنای خورهه چهار ستون باقی‌مانده بود که دو ستون به مرور زمان تخریب شدند. 

درباره تاریخچه این معبد اختلاف‌نظرهای فراوانی وجود دارد تا جایی که کارشناسان تا سال‌ها پبش این معبد را متعلق به دوره سلوکیان و ساسانیان و بقایای یک آتشکده مربوط به دوره سلوکی می‌دانستند. در سال‌های اخیر با تحقیقاتی که انجام شد به این نتیجه رسیدند که معبد خورهه به دوره اشکانیان تعلق دارد اما آثاری از دوره‌های پیش از تاریخ، اشکانی، ساسانی و اسلامی نیز در این منطقه یافت شده است؛ حفاری‌های باستانی‌شناسی نشان می‌دهد که خورهه نه یک معبد یا آتشکده بلکه کاخ ییلاقی و اختصاصی پادشاهان اشکانی بوده که در حدود قرن اول قبل از میلاد ساخته شده و تا پایان دوره اشکانی با کاربری مذکور به حیات خود ادامه داده است.

کاوش‌های باستانی در معبد خورهه

کاوش بر روی این محوطه باستانی نخستین بار در دوران ناصرالدین شاه قاجار صورت گرفت که تصاویر این کاوش در کتب مربوط به باستان‌شناسی خورهه در آرشیو کاخ موزه گلستان موجود است. کاوشی دیگر در سال ۱۳۳۵ از سوی شادروان مهندس حاکمی و پس از آن با وقفه‌ای ۲۰ ساله در سال‌های ۱۳۵۵، ۱۳۷۵ و ۱۳۷۹ مجددا از سوی دکتر رهبر صورت گرفت.

در مرحله ششم کاوش‌های جنوب‌شرقی محوطه باستانی خورهه در سال 1384 باستان‌شناسان سازمان میراث فرهنگی و گردشگری در وسعت 600 متر مربعی به جست‌وجو پرداختند و عملیات اجرایی ساماندهی معبد تاریخی خورهه نیز در سال 1389 اجرا شد.

کاوش‌های باستان‌شناسی

پس از کشف اسکلت و گورهای متعلق به دوره اسلامی، اشیا سفالی، پیکان و تیغه‌های سنگی متعلق به دوره اشکانیان، دیواره‌های سنگی‌، طاق‌های خشتی و تعدادی از اتاق‌های مدفون شده بنا در سال 1384، عملیات اجرایی ساماندهی خورهه در سال 1389 به مرحله اجرایی رسید که نتیجه آن موارد زیر است.

کشفیات آتشکده خورهه

معماری معبد خورهه

این مجموعه 3000 متری دارای کاخ‌ها با اندرونی، اتاق‌های متعدد و محوطه بیرونی بوده که در حال حاضر تنها 2 ستون 8 متری از آن باقی‌مانده است. بخش اندرونی و بیرونی مهم‌ترین بخش‌های کاخ به شمار می‌رفته که بخش بیرونی بری ملاقات شاه با میهمانان و انجام معاملات و بخش اندورنی مخصوص خانواده و خویشاوندان شاه بوده است. بخش اندرونی دو اتاق تودرتو (یکی آشپزخانه و دیگری انبار) داشته که در کاوش‌های سال 1379 به ثبت رسیده است. به طور کلی ساختمان خورهه مرکب از سه بنای مربوط به هم است:

• ساختمان اصلی بنای جنوبی شامل ستون‌ها، اتاق‌ها و صحن حیاط است.
• ساختمان شمالی که از قسمت جنوب به بنای اصلی متصل شده و دارای اتاق‌ها، راهرو و حیاط پشتی (اتاقی مربع شکل) است.
• بنای غربی که شامل تعدادی اتاق و یک تالار است.

همچنین در ضلع شرقی در 600 متر مربع وسعت، گورستان مجموعه قرار دارد.

تحقیقات گسترده در این منطقه 3 کاربرد متفاوت را برای مجموعه خورهه یادآور می‌شود که عبارت‌اند از:

• کاخ ییلاقی (دوران اشکانیان)
• محوطه صنعتگران (دوران ساسانیان)
• قبرستان (دوران ایلخانیان)

سبک معماری ایرانی (و به احتمال زیاد یونانی) و عدم استفاده از هیچ نوع ملاتی در ساخت ستون‌ها و پایداری 2000 ساله آن‌ها از نکات جالب توجه در این بنا است. این معبد را یادگاری از دوران پادشاهی اشکانیان می‌دانند که ایوان اصلی آن 12 ستون در دو ردیف داشته که تا سال 378 هجری قمری 4 ستون و پس از آن تنها دو ستون از این تعداد باقی ماند. جنس ستون‌ها از جنس سنگ تراورتن محلات است و ویژگی‌های دو سرستون به‌جامانده و شباهت آن با سبک معماری یونانیان موجب شد تا باستان‌شناسان ابتدا آن را یک معبد یا آتشکده دوره سلوکی بدانند. این اثر با آثاری چون تخت جمشید، از نظر نقش‌بندی تفاوت دارد و از پایه ستون به طرف بالا به شکل مخروطه ناقص باریک ساخته شده و سطح مخروط‌ها نیز حلزونی است. پایه این ستون‌ها مدور ساده و سر‌ستون‌ها نیز به شیوه ایونیک (نوعی دیگر از ستون‌سازی یونان با افکار و اسلوب محلی) ساخته شده است. 

امکانات معبد خورهه

هیچ نوع امکانات رفاهی در اطراف مجموعه وجود ندارد بنابراین ضروریات و مایحتاج سفر را همراه خود ببرید.

اقامت در سفر به خورهه

می‌توانید در اقامتگاه‌های شهرهای اطراف مانند اراک و محلات ساکن شوید.

هزینه و زمان بازدید از معبد خورهه

هزینه: بازدید از مجموعه رایگان است.

زمان بازدید: 24 ساعته اما بهتر است تا پیش از غروب آفتاب بازدید خود را به اتمام برسانید.

فصل سفر: بهترین فصل سفر بهار و اوایل تابستان است. 

سخن آخر

خورهه از بناهایی است که چندان از آن صحبت نشده و کمتر نام آن را شنیده‌ایم. سازه‌ای که علی‌رغم قدمت بالایش چندان به آن توجه نمی‌شود و مشخص نیست تا چه هنگام استوار بماند. اگر به اراک رفتید سری به این مجموعه نیز بزنید و در صورتی که پیش‌تر از آن بازدید کرده‌اید تجربه‌های خود را با ما به اشتراک بگذارید.