شهر زیرزمینی نوش آباد

شهر زیرزمینی نوش آباد جاذبه‌ای شگفت‌انگیز در نزدیکی کاشان است که آن را با نام شهر زیرزمینی اویی نیز می‌شناسند. این اثر حیرت‌آور در زیر شهر نوش آباد کاشان شکل گرفته و طی صدها سال گسترش یافته است. با ما در سفر به این شهر پر رمزوراز همراه باشید تا با آن بیشتر آشنا شوید.

چرا شهر زیرزمینی نوش آباد؟

• از دیدنی ها و تفریحات کاشان با قدمتی کهن است.
• بزرگترین نمونه معماری دستکند جهان است.
• بزرگترین شهر زیرزمینی تاریخی دنیاست.
• نمونه‌ای منحصربه‌فرد از یک ساختار نظامی و دفاعی به شمار می‌رود.
• سیستم تهویه، راه‌های ورودی و خروجی و پیش‌بینی کلیه نیازهای دفاعی در این شهر زیرزمینی، شگفت‌انگیز است.

آشنایی با شهر زیرزمینی نوش آباد | مخفیگاهی امن

شهر زیرزمینی نوش آباد، نمونه‌ای منحصربه‌فرد از یک ساختار نظامی و دفاعی است که به عنوان بزرگترین شهر زیرزمینی جهان از آن یاد می‌شود. این شهر که با نام اویی نیز آن‌را می‌شناسند، مجموعه‌ای از اتاق‌ها، راهروها، چاه‌ها و کانال‌های متعدد است که مُقنی‌های ماهر، آن را در دل زمین ساخته‌اند. وسعت شهر به بیش از 15000 مترمربع می‌رسد و برای حفاظت از جان و مال مردم در مواقع ناامنی و نه برای زندگی دائمی ساخته شده است؛ همین شهر بود که باعث شد در دوره‌ای، نوش آباد به سکونتگاهی مرموز برای مهاجمان تبدل شود. لحظه‌ای را تصور کنید که غذاها در حال طبخ بر روی اجاق‌ها هستند، لباس‌ها روی بند و همه چیز حکایت از زندگی دارد؛ اما هیچ‌کس در شهر نیست و صدای حرکت هیچ جنبنده‌ای به گوش نمی‌رسد؛ پس مردم کجا رفته‌اند؟ کسی تصورش را هم نمی‌کرد که زندگی زیر شهر جریان داشته باشد.

ثبت ملی: این اثر از سال 1385 با شماره 15816 در فهرست آثار ملی ایران قرار دارد.

چرا این شهر به اویی معروف شد؟

در لغت‌نامه دهخدا «اوی» واژه‌ای است که در گویش کاشانی معادل «آهای» فارسی قرار می‌گیرد. به لحاظ ساختار تودرتو و تاریک بودن شهر زیرزمینی در قدیم افراد برای پیدا کردن یکدیگر با صدای بلند با کلمه «اوی» همدیگر را صدا می‌کردند. همچنین گفته می‌شود که مقنی‌ها هنگام حفر شهر زیرزمینی، برای جابه‌جایی خاک از ظرف‌هایی به نام دلو، استفاده می‌کردند. وقتی دلو پر از خاک می‌شده مقنی فریاد می‌زده «اوی» و فردی که مسئول بالا کشیدن دلو بوده است با شنیدن آن متوجه می‌شده که باید دلو را بالا بکشد.

راهنمای بازدید از شهر اویی

امروزه برای ورود به شهر اویی، دو ورودی وجود دارد که کاملا مجزا از هم بوده و ارتباطی با یکدیگر ندارند. یعنی پس از بازدید از یک ورودی باید از شهر زیرزمینی خارج شوید و مسافتی را بروید تا به ورودی دیگر برسید. ورودی شماره 1 در عمق ۱۱ متری و ورودی شماره 2 در عمق 12 متری از سطح زمین قرار دارد و چاه‌های ارتباطی طبقات و کانال‌های ورود هوا در هر دو ورودی به چشم می‌خورند. البته این ورودی‌ها در گذشته با هم مرتبط بودند؛ اما با گذر زمان و بروز سیلاب و حفر چاه‌ها، از هم مجزا شده‌اند. برای ورود و بازدید از این شهر، باید از بیش از 40 پله با شیب تند پایین بروید که شما را به ورودی آب‌انبار می‌رسانند. 

آب انبار چاله سی نوش آباد

چیزی که در ابتدا در بازدید از اویی (در هر دو ورودی) می‌بینیم، آب‌انباری بزرگ است که در گذشته منبعی برای تامین آب مردم در نوش آباد بوده است. تا یک دهه پیش این آب‌انبار و شهر زیرزمینی ارتباطی با هم نداشتند اما برای بهسازی مسیر بازدید و استفاده از پله‌های آب‌انبار برای رسیدن به شهر، تغییراتی را در این بخش ایجاد کرده‌اند. در گذشته تنها یک شیر برای برداشتن آب از آب‌انبار وجود داشته اما امروزه یک ورودی کوچک برای ورود به فضای آب‌انبار تعبیه شده است. آب‌انبارها 500 سال قدمت دارند و زمان ساخت آن‌ها به دوران صفویه باز می‌گردد. تا 40 سال پیش هم هنوز از این آب‌انبار استفاده می‌کردند و در هر محله یک یا دو آب‌انبار وجود داشته که امروزه تعداد کمی از آن‌ها باقی است. مردم در گذشته از پله‌ها پایین می‌آمدند و در بخشی موسوم به پاشیر، آب بر می‌داشتند؛ جایی که امروزه به ورودی آب‌انبار تبدیل شده است.

آب آب‌انبارها، از قنات تامین می‌شده و برای گندزدایی آن از نمک و آهک استفاده می‌کردند. بادگیرهای آب‌انبار در دو طرف مخزن آن، برای خنک نگهداشتن آب و ایجاد حرکت در سطح آن کاربرد داشتند و برای گرفت بوی آب نیز، کیسه‌های زغال را از بالا آویزان می‌کردند. برای ساخت آب‌انبار از ساروج استفاده شده است؛ ملاتی از سفیده تخم‌مرغ، آهک، خاکستر، خاک رس، ماسه و الیافی به نام لویی یا پشم شتر، موی بز یا موی انسان؛ این ملات جایگزینی برای بتن و سیمان در گذشته بوده و با رطوبت محکم‌تر می‌شده است. ضخامت دیوارهای آب‌انبار با توجه به شکل هندسی آن در نظر گرفته شده‌اند. آب‌انبار ورودی شماره 1 شهر زیرزمینی، گرد است و فشار بیشتری بر بدنه دارد؛ بنابراین باید ضخامت دیوارهای آن بیشتر باشد. آب‌انبار ورودی شماره 2 از نوع آب‌انبارهای چند ضلعی است که در آنها فشار، شکسته می‌شود و بنابراین ضخامت کمتری برای دیوارها نیاز است. در پایین مخزن آب‌انبار لوله‌ای مخصوص برای خارج کردن آب وجود داشته که برای تخلیه آب و نظافت از آن استفاده می‌کردند.

ورودی شماره 1 شهر زیرزمینی نوش آباد

در سال ۱۳۸۱ بخش 1 با کندن چاه به‌صورت اتفاقی پیدا شد و جالب آنکه ورودی شماره 2 نیز با همین اتفاق در 2 سال بعد خودش را نشان داد. ورودی 2 در تمام ایام سال باز است؛ اما ورودی شماره 1 به دلیل وضعیت خاص آن از جمله فضای محدود، رطوبت بالا و ظرافت، تنها در نوروز، تعطیلات و گلابگیری قابل بازدید است. در اینجا پس از بازدید از آب‌انبار، به شهر وارد می‌شویم. فضای ورودی شماره 1 بیشتر به یک سوئیت شبیه است که یک اتاق خواب و پذیرایی و سرویس بهداشتی دارد. قبل از ورود به اتاق، در راهرو، جایی برای نگهبان وجود دارد. بر اساس نظر کارشناسان، ویژگی‌های این فضا نشان می‌دهد که یک شخص مهم و کسی شبیه به رئیس یا کدخدا از آن استفاده می‌کرده است. 

ورودی شماره 2 شهر زیرزمینی نوش آباد

ورودی شماره 2 همیشه باز است و در هر زمانی می‌توانید از آن بازدید کنید. پس از آنکه آب‌انبار را دیدید، باید از آن بیرون بیایید و از ورودی کوچکی که در دیوار است، وارد شوید. سیستم نورپردازی به شما اجازه می‌دهد تا به‌راحتی همه‌جا را ببینید و پیش بروید. در این بخش وارد راهرویی با ارتفاع 120 سانتی‌متر می‌شوید و مجبورید کمی محتاط باشید. پس از کمی پیش‌روی به فضایی می‌رسید که نقش سرویس بهداشتی را در گذشته داشته است. اگر کسی داخل سرویس بهداشتی بوده سنگی را جلوی آن می‌گذاشتند تا بقیه را خبردار کنند. کمی بعد ارتفاع به 170 تا 180 سانتی‌متر می‌رسد و کمی راحت‌تر می‌توانید به مسیر بازدید ادامه دهید. با ادامه دادن مسیر به یک دو راهی می‌رسید و با رفتن به سمت راست، محل‌های سکونت خانواده‌ها را می‌بینید که به‌صورت اتاق اتاق در دل دیوار و روبه‌روی هم تراشیده شده‌اند.

این فضاها هیچ دری ندارند و صرفا برای تعریف حریم کاربرد داشته و احتمالا برای عموم مردم بوده‌اند. محل‌های قرارگیری چراغ‌های پیه‌سوز در دیواره‌ها دیده می‌شود که از سقف، حداقل 20 سانتی‌متر فاصله دارند. بد نیست بدانید یکی از چراغ‎‌های پیه‌سوز کشف شده در این شهر، قدمتی 700 ساله دارد. در انتهای مسیر چاهی غیر قابل استفاده که راه ارتباطی با طبقه دیگر است را می‌بینید. در نهایت بر روی دیوارها رد پای سیلی را می‌بینید که سال‌ها پیش دامن شهر را گرفت و بخش‌های زیادی از شهر زیرزمینی را نیز به زیر آب برد. مسیر را برگردید و در محل دوراهی به سوی دیگر بروید، به اتاقکی بر می‌خورید که در آن روزگار، محل ذخیره غذا بوده است. اینجا در سال 1383 به‌طور کاملا اتفاقی در زمان حفر چاه آب و در اثر سقوط یکی از مقنی‌ها در آن، کشف شد. در انتهای مسیر کانالی قرار دارد که مسیر رسیدن به طبقات دیگر است، در ادامه چاهی بدون آب که نوعی راه ارتباطی به شمار می‌رود را خواهید دید. از همین قسمت از پله‌ها بالا بروید، پس از عبور از کنار کافه، به خروجی می‌رسید.

تاریخچه شهر زیرزمینی نوش آباد

نوش آباد از نظر ترانزیتی، موقعیت مهمی در گذشته داشت؛ چرا که در مرکز کشور و در میان دو شهر مهم ری و اصفهان بود و مسافران زیادی به همراه بارهای خود از آن عبور می‌کردند. مهاجمان و غارت‌گران نیز همیشه در کمین بودند و برای تامین آذوقه و غنایم به روستاهایی همچون نوش آباد هجوم می‌بردند؛ این حملات، احساس نیاز به مخفیگاهی امن را به وجود آورد و کم‌کم اویی شکل گرفت. تاریخ ایجاد این شهر زیرزمینی به دوران ساسانی می‌رسد؛ اما در دوره‌های بعد در طول 500 سال تکامل یافته و در زمان سلجوقیان، صفویان و حتی قاجار نیز مردم از آن استفاده می‌کردند. در دوره قاجار سیلاب‌هایی در شهر رخ داد که فضاهای شهر زیرزمینی را پر کرد و پس از آن با بروز قحطی و مهاجرت‌ها، مردم کمی در نوش آباد ماندند و بنابراین کمتر کسی از وجود این شهر آگاه بود. مردم به هنگام حفر چاه، بارها به فضاهایی در زیر زمین برخوردند؛ اما آن‌ها را قنات می‌پنداشتند و توجهی به این فضاها نمی‌کردند. تا اینکه ورودی 1 با حفر چاه پیدا شد و دو سال پس از آن ورودی 2 را یافتند. در نهایت با بررسی‌ها وسعت این شهر زیرزمینی مشخص شد و ظروف پیدا شده در شهر زیرزمینی نوش آباد نشان داد که مردم شهر، در دوره حمله سلجوقی و ایلخانی یعنی حمله مغول‌ها و تیموریان به این شهر زیرزمینی پناه برده و بیشترین استفاده را در آن دوران داشته‌اند.

امکانات شهر زیرزمینی نوش آباد

• فضای محدود و ساختار خاص شهر زیرزمینی نوش آباد اجازه ایجاد امکاناتی همچون سرویس بهداشتی را نمی‌دهد.
• راهنمایان شهر زیرزمینی نوش آباد لذت بازدیدتان را دو چندان می‌کنند و تمامی داستان‌های این شهر را برای شما بازگو می‌کنند.
• در ورودی شماره 2 می‌توانید طعم قهوه انوشه که ویژه نوش آباد است و از زمان‌های دور در مراسم شادی و عزا آن را سرو می‌کردند، بچشید. این قهوه را با ادویه‌های شرقی و شکر مخلوط کرده و به ‌مدت پنج ساعت دم می‌کنند. 

اطلاعات تکمیلی

دفاع در شهر نوش آباد

در گذشته هنگام ورود دشمنان به شهر، ساکنان خود را به ورودی شهر زیرزمینی که شبیه چاه آب بود، می‌رساندند و آخرین نفر درپوش را می‌گذاشت. اولین نفری که به چاه وارد می‌شد، چراغ‌های پیه‌سوز موجود در دیوار را روشن می‌کرد تا سایرین به راحتی راه را پیدا کند، آخرین نفر پیه‌سوزها را خاموش می‌کرد تا مبادا دشمن با باز کردن درپوش چاه متوجه چیزی شود. پایتان که به زمین برسد باید بخشی را به‌صورت خم و یا خوابیده طی کنید و دوباره از قسمت چاه مانندی با ارتفاع 3 تا 5 متر که به آن چاهک می‌گویند، بالا بروید تا به طبقه و پناهگاه مربوط به خودتان برسید. 

دفاع در این شهر زیرزمینی به صورت پدافند غیرعامل طراحی شده است؛ نوعی دفاع غیرنظامی بدون نیاز به جنگ‌افزار که خسارات مالی و تلفات انسانی را به حداقل ممکن می‌رساند. طراحی شهر به شکل «ل» است؛ با این طراحی هر کس به چاه وارد شود و قصد ورود به فضاهای داخلی شهر را داشته باشد، در نهایت باید از پایین به بالا هم حرکت کند. همین مساله قدرت دفاعی افراد مهاجم را به صفر می‌رساند و تسلط کافی را برای مقابله با دشمن فراهم می‌سازد. در کنار چاه قلوه‌سنگ‌ها و تخته‌سنگی به ابعاد دریچه چاه وجود دارد که در مواقع احساس خطر، ورود هوای آلوده یا دود در اثر آتش افروزی دشمن و غیره می‌توانید درب چاه را مسدود کنید، قلوه‌سنگ‌ها در مکان‌های دیگر شهر هم وجود دارند. راهروها و ورودی‌های پیچ‌در‌پیچ نیز عاملی برای دفاع هستند؛ راهروها به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که فقط یک نفر را از خود عبور می‌دهند و در برخی جاها باید به‌صورت خم و در جاهایی هم باید به‌صورت سینه‌خیز عبور کرد. تله‌های دفاعی نیز در سراسر شهر وجود دارد؛ از محل‌های مخفی شدن در دل دیوارها تا مکان‌هایی برای دور زدن دشمن و گمراهی او؛ همه چیز برای امنیت مهیاست، فقط باید بدانید از چه چیزی در چه زمانی استفاده کنید.

ساختار جالب شهر زیرزمینی نوش آباد

نکته جالب در مورد اویی، شکل‌گیری آن در 3 طبقه و در عمق 4 تا 18 متری زمین است. طبقه اول دالان‌هایی برای ورود به شهر و گمراه کردن مهاجمان بوده و طبقه دوم و سوم را به عنوان پناهگاه و محل ذخیره آذوقه استفاده می‌کردند. ساختار شهر به شدت متراکم و پیچیده طراحی شده و دارای سطوح افقی و عمودی است. هنوز کارشناسان نتوانسته‌اند این شهر را به‌طور کامل مورد بررسی قرار دهند و بازدیدکنندگان هم تنها به بخش‌های محدودی از آن دسترسی دارند. مطالعات اولیه کارشناسان نشان می‌دهد که این شهر باید چیزی بیش از 15000 مترمربع وسعت داشته باشد. نکته مهم درباره شهر اویی، دستکند بودن آن است و به دلیل وسعتش از آن به عنوان بزرگترین نمونه معماری دستکند در جهان یاد می‌کنند. آثاری شبیه به برخورد لبه تیز و کنده شدن این احتمال را مطرح می‌کند که برای حفاری شهر از ابزاری با جنسی شبیه الماس استفاده شده است.

سیستم تهویه شهر | در اعماق زمین به راحتی نفس بکشید

سازندگان برای تنفس راحت در اعماق از دانش مُقنی‌ها برای حفر قنات بهره برده و سیستم تهویه هوا و اکسیژن‌رسانی مخصوصی را به وجود آورده‌اند. این سیستم از چاه‌هایی تشکیل شده که به شکل حرف لام فارسی (ل) است و باعث رسیدن هوا از سطح زمین و گردش آن در داخل شهر می‌شوند. این چاه‌ها از سطح زمین آغاز می‌شوند و تا عمیق‌ترین نقطه شهر به‌صورت عمودی ادامه دارند. سپس چند متر به‌صورت افقی حفر شده‌اند و دوباره به سمت بالا و سطح دوم ادامه پیدا می‌کنند. اختلاف سطح ایجاد شده توسط این چاه‌ها، هوای سطح زمین را به داخل شهر می‌کشد و در سطوح مختلف آن به گردش در می‌آورد. دیواره‌های این شهر را در کنار جریان‌های آب قنات قرار داده‌اند تا هوای خنک در آن جریان پیدا کند. همه نیازها در شهر اویی پیش‌بینی شده بودند؛ انبار آذوقه برای تامین خوراک، راه‌های دسترسی به قنات برای تامین آب و چاه‌ها و کانال‌هایی برای تامین هوا. در این شهر سرویس بهداشتی و فضاهایی برای اسکان خانواده‌ها و حتی اجتماعات نیز در نظر گرفته شده بود.

سخن آخر

شهر پر رمز‌وراز اویی منطقه‌ زیرزمینی شگرفی بود که امروز به آن سفری کوتاه داشتیم. در سفر به شهر زیر زمینی نوش آباد از دیدنی‌های شهر زیر زمینی نوش آباد و مسیرهای دسترسی به آن برایتان گفتیم. تجربه‌های سفر خود به شهر زیرزمینی اویی را با ما و همراهان کارناوالی در میان بگذارید.