قنات قصبه گناباد | سفر به دالان های رمزآلود

وقتی حرف از جاذبه های جهانی ایران می شود، کمتر کسی به قنات های ایران فکر می کند و جاذبه ای همچون قنات قصبه گناباد در ذهنش می آید. شاید تا به حال با عکس قنات قصبه گناباد مواجه شده باشید اما ندانید که نام این جاذبه در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارد. این قنات که عنوان طولانی ترین قنات جهان را به خود اختصاص داده یکی از رمزآلودهای ایران محسوب می شود چرا که هنوز سوالات بسیاری درباره آن وجود دارد. نقشه قنات قصبه گناباد در نوع خود بی نظیر است و مسیرهایش بسیار هوشمندانه در شهر گناباد پیشروی کرده اند. اگر می خواهید بیشتر درباره این اثر بی بدیل بدانید، کارناوال را همراهی کنید...

چرا قنات قصبه گناباد؟

• عنوان بزرگترین، طولانی ترین و قدیمی ترین قنات جهان را به خود اختصاص داده است.
• یکی از قنات های مهم ایران است که نامش در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارد.
• یکی از جاذبه های رمزآلود ایران به شمار می آید.

قنات قصبه | دالان های رمزآلود

گناباد شهری در استان خراسان رضوی است که از کهن ترین شهرهای ایران به شمار می رود. همین کافیست تا راهی این شهر شوید و نگاهی به جاذبه هایش بیندازید؛ اما گل سرسبد این دیدنی ها، قنات قصبه است که عنوان بزرگترین، طولانی ترین و قدیمی ترین قنات جهان را یدک می کشد. مکانی که از آن با عنوان یکی از رمزآلودهای ایران یاد می کنند؛ قناتی با دالان های تاریک و سیاه که هنوز هم آب شهر را تامین می کند اما کسی تا به حال سر از کارش در نیاورده است.

تا چند قدمی قنات قصبه هیچ چیز عجیبی به چشم نمی خورد و شاید این تصور به وجود بیاید که اسرار آمیز بودن این مکان شوخی بزرگی باشد که خیلی ها را از راه های دور و نزدیک به سوی خود کشانده است؛ اما وقتی وارد دنیایش شوید می فهمید که اینجا با سایر قنات هایی که شاید تا به حال دیده اید فرق دارد. هیچ کس تصوری از انتهای این قنات ندارد و تنها طول آن 30 کیلومتر تخمین زده می شود. قناتی که با ژرفای بیش از 300 مترش شاهکار آبی جهان را از 2700 سال پیش به نمایش گذاشته است.

بد نیست بدانید که این جاذبه مورد توجه گردشگران قرار دارد و بنا بر گزارشات در نوروز سال ۱۳۹۵ بیشتر از ۶۰ هزار نفر آن را دیده اند. اولین جشن ملی قنات های ایرانی به مناسبت ثبت قنات ها در فهرست جهانی نیز در این قنات برگزار شد. ۱۴ بهمن ۱۳۹۵  معاون رئیس جمهور و میهمانان داخلی و خارجی ثبت 11 قنات ایران را در لیست یونسکو گرامی داشتند و آن را جشن گرفتند.

همین ها کافیست تا نگاه کنجکاوتان را بردارید و در ادامه همراه مان شوید تا سر از چند و چون این قنات درآوریم.

ساختار قنات قصبه گناباد

در سراسر ایران چاه ها و قنات ها نقش مهمی در تامین آب مورد نیاز انسان ها داشته اند اما قنات قصبه بسیار هوشمندانه تر از آنچه که تا به حال دیده اید طراحی شده است. تصور کنید در زمان های دور با آن امکانات محدود و ابتدایی این قنات حیرت انگیز چگونه شکل گرفته و با کدام محاسبات اینگونه دقیق آب را از اعماق زمین به سطح آن می رساند؟ شاید نیروی عجیبی در سازندگان آن وجود داشته است و شاید هم ما کمی بی انصافیم و انسان و هوشش را دست کم گرفته ایم!

در ادامه با هم به بررسی ساختار خاص این قنات می پردازیم:

1- ورودی

قنات بزرگ قصبه، 3 ورودی دارد:

• یک ورودی بازسازی شده با بتن و ارتفاع و عرض برابر 170 و 80 سانتی متر که مظهر قنات (آغاز قنات یا دهانه قنات) است. این ورودی پس از طی 720 متر به قنات می رسد.
• ورودی دوم که اکنون خشک شده اما بکر و دست نخورده باقی مانده و 500 متر آن برای بازدید عمومی آماده شده است.
• در تقاطع تونل سیمانی و تونل خشک هم یک ورودی وجود دارد؛ درست در جایی که آب قنات بعد از عبور از اعماق ۳۰۰ متری زمین و طی راهی طولانی تغییر مسیر می دهد و به تونل مصنوعی وارد می شود. در همین جای قنات است که راهی هم به سمت تونل خشک امتداد می یابد.

2- دالان ها | از آغاز تا پایان

برای ورود به دنیای دالان های قنات باید پله ها را پشت سر بگذارید. تنها 40 درصد دالان ها در دسترس است و معلوم نیست در 60 درصد بقیه چه می گذرد؟! نسیمی که در درون قنات می وزد و طنین صدای آب ترکیب جذابی به نظر می رسند و این دنیای رمزآلود را بیش از پیش دیدنی می کنند. حفره هایی روی دیوار ها می بینیم که زمانی میزبان چراغ های پیه سوز و سایر وسایل روشنایی بوده اند و امروز در کنار ریشه های درختان بر روی دیواره قنات به خواب فرو رفته اند.

با مجموعه ای از دالان های تو در تو مواجهیم که در یک رشته اصلی به نام قصبه به طول 13135 متر و رشته های فرعی به نام های دولاب نو، دولاب کهنه، رشته فرعی اول و رشته فرعی دوم قصبه گسترش یافته است. 427 چاه (دربرخی منابع 470) در جای جای قنات قصبه و با فاصله 50 متری از یکدیگر حفر شده اند که 182 چاه آن در رشته قصبه قرار دارد.

مادرچاه قنات که تامین کننده آب است در دامنه شمالی سیاه کوه و در انتهای رشته دولاب نو و دره پرآب خانیک قرار دارد. این چاه با عمق حدود 300 متر، دو شعبه اصلی و 5 شاخه فرعی دارد و انباشت آب آن به 28 متر می رسد. این قنات پرآب ترین قنات جهان است که 150 لیتر در ثانیه آبدهی دارد. 

هزارتوی سیاه گناباد از زمین های قصبه شهر سابق و كوی شرقی گناباد امروزی در جنوب غربی  آغاز می شوند. این دالان ها از داخل رسوب های ریزدانه محلی معروف به برج علی ضامن شکل گرفته اند. آب قنات پس از جریان یافتن در دالان ها، از خروجی آن که در محله قصبه شهر قرار دارد خارج می شود و هزار توی رمزآلود را ترک می کند. در گذشته، آب این قنات چندین برابر میزان فعلی و بیش از نیاز مردم قصبه بود. مازاد آب را در چاهی می ریختند که پس از پشت سر گذاشتن دالانی زیرزمینی به سطح زمین می‌رسید و زمین را در فرسنگ ها دورتر جان می داد. آب بندهایی هم در این قنات ساخته شده است تا آب زمستانی جذب سفره های زیرزمینی می شود و از هدررفت آن جلوگیری به عمل آید. 

3- ترکیب انواع چاه و قنات در ساختار

حفر چاه افقی چیزی بود که باعث ایجاد قنات ها شد چرا که اگر چاه عمودی به چاه افقی تبدیل می شد، آب از سفره‌های زیرزمینی به سطح زمین می رسید و جریان می یافت.

آنچه که در قصبه گناباد وجود دارد جلوه ای هوشمندانه از ترکیب چاه و قنات است که به صورت افقی و عمودی شکل گرفته و تا به امروز حفظ شده است. دو نوع چاه در این قنات حیرت انگیز حفر شده است؛ برخی کم عمق و عمودی هستند و برخی دیگر عمیق و پله ای. 

محاسبه اندازه چاه عمودی و افقی چالشی بود که سازندگان قنات با آن روبه رو بودند. اگر چاه عمودی چندین متر باشد، اندازه چاه افقی به چندین کیلومتر خواهد رسید. برنامه گسترش قنات به صورت عمودی و افقی به این صورت بوده که در ابتدا یک چاه عمودی 70 تا 100 متری حفر شده و سپس با زاویه ای قائم در کف آن به صورت کانالی افقی و بلند هوا به طول 3 تا 5 متر به سمت مسیر قنات امتداد می یافت. در انتها کانال های افقی و بر فراز چاه های عمودی چرخی قرار می دادند تا خاک را از زیر زمین بیرون بکشند. تنها برای یک چاه 300 متری این مجموعه عظیم، 73 میلیون متر مکعب خاک برداری انجام داده اند؛ کاری که می توان آن را شاهکاری در زمان خود دانست. قنات قصبه از نوع قنات‌های دشتی است و معمولا طول این گونه قنات ها بیشتر از قنات‌های کوهستانی می شود. همین امر موجب شده تا قنات قصبه به طولانی‌ترین قنات جهان تبدیل شود. 

یادتان باشد که همان‌طور که بر روی زمین کوه هست، در زیرزمین نیز کوه وجود دارد و مواجهه مسیر دالان قنات با کوه های زیرزمینی از مشکلات مقنیان به شمار می رفته است. شاید در یک روز کار بیشتر از دو مشت سنگ‌ریزه نمی شد جا به جا کرد اما همین دو مشت ها به مقداری زیاد تبدیل شدند و کوه نیز نتوانست مانع استادکاران شود. خاک محیط اطراف برخی از چاه های حفر شده هنوز هم آثار سنگریزه‌های خرد شده در حفاری قنات را دارند. این نکته را باید گفت که فرسایش چند هزارساله آب‌ و هوا هم از پس این سنگ ریزه ها بر نیامده اما مقنیان آن دوره توانسته اند آنها را از سر راه شان بردارند.

گسترش قنات به صورت افقی و عمودی و قرار دادن چرخ در دهانه آن دو دلیل داشته است:

• اول اینکه در مواقع ناامنی و هجوم بیگانگان، دشمن نتواند قنات را کور کند زیرا با ریختن خاک در چاه اتفاقی برای قنات نمی افتد و به دلیل برخورد خاک ها به چرخ دهانه، راهی به داخل قنات پیدا نمی کنند.
• دوم اینکه برداشت آب از چنین چاه های عمیقی به وجود یک طناب 300 متری نیاز دارد که در صورت خیس شدن وزن آن به چیزی حدود یک تن می رسد و این مساله مشقات زیادی را برای برداشت آب از چاه به همراه می آورد. اما ورود آب چاه به کانال ها و جریان یافتن در قنات، امر برداشت آب را آسان می کند.

در گذشت زمان و ریزش پی در پی قنات، مقنی ها به فکر ایجاد پشتیبان افتادند و تصمیمی هوشمندانه گرفتند. آنها قنات را در فاصله 683 متری، به دو شاخه تقسیم کردند تا با ریزش قنات و بسته شدن یکی از کانال ها، آب وارد کانال دیگری شده و خارج شود.

افسانه های قنات قصبه

این دالان ها ساختاری عجیب و تو در تو دارند اما معلوم است بی حساب و کتاب ایجاد نشده اند. شاید بی دلیل نیست که مردم می گویند ساخت این قنات نمی تواند کار انسان باشد! برخی می گویند شاید دیوهایی آمده اند و اینجا را ساخته اند و رفته اند! حتا برخی بر این باورند که نام شهر گناباد خراسان در اصل جن آباد بوده و سپس به صورت جناباد درآمده و بعد از آن به شکل گناباد درآمده است. افسانه ها و قصه های قنات قصبه تمامی ندارند اما در اینجا به برخی از مشهورترین آنها اشاره می کنیم:

دیوان حفار و سرزمین جنیان

برخی مقنی ها از شخصی به نام طاهر باشناس نام می برند که در زمان های بسیار قدیم، با قدرت خاصش به دیوها دستور داد تا مجرایی بکنند و آب را از بالا دست به پایین ‌برسانند. سپس گفت چاهی حفر کنند و آن را عمیق و عمیق تر سازند. می گویند سرزمین جنیان در میان پیچ و خم قنات قصبه واقع شده است و هر انسانی راه ورود به آن را بیابد، می تواند اموال آنها را از آن خود کند.

کفاره گناه پادشاه

بر اساس یکی از افسانه های قدیمی گناباد، دستور احداث قنات قصبه را فرمان بهمن، یکی از سلاطین قدیم ایران داد؛ آن هم برای کفاره گناهی بزرگ. او پس از ارتکاب یک گناه بزرگ خود را فاقد لیاقت سلطنت دانست اما موبدان گفتند برای کار بدش، یک کار نیک انجام دهد و به همه خیر برساند. بهمن، هزار قنات در مکان‌ های بی ‌آب اطراف قلمرو خود ساخت که قصبه یکی از آنها بود.

منزلگاه ارواح

مردم می گویند که مردان وادار به حفر قنات شدند و به خاطر شرایط سخت و نبود هوای کافی تعداد زیادی از آنان هنگام حفر و لایروبی جان باختند و هیچ وقت هیچ اثری از آنها پیدا نشد. مردان همیشه لباس سپید کفن مانند می پوشیدند و به داخل قنات می رفتند چون ممکن بود هیچ گاه بازنگردند. گفته می شود ارواح سرگردان این مردان در دالان های این قنات زندگی می کنند.

در اینجا یک نکته وجود دارد که این داستان را نقض می کند. بر اساس منابع، مقنی ها برای ساخت قنات ها، در ابتدا با ایجاد یک حلقه چاه، راه را برای تنفس و دسترسی به هوا باز می کردند. برای جلوگیری از دم گرفتگی (نفس تنگی) کف قنات را سرکه می ریختند تا در اثر ترکیب با خاک اکسیژن تولید کند. اکر باز هم مقنی دچار دم گرفتگی می شد، ظرف سرکه مقابل بینی اش می گرفتند تا دوباره هوشیار شود. البته کشته شدن در هنگام حفر قنات امری بدیهی بود چرا که با افزایش ضخامت سنگ های دیواره و تلاش برای بازگشایی مسیر، سقوط سنگ، موجب مرگ مقنی ها می شد.

حکایت شاهنامه

در داستان ۱۲ رخ در شاهنامه فردوسی به وجود این قنات اشاره شده و بر این اساس قدمتش به دوران کیخسرو می رسد. حتا پژوهشگر فرانسوی هم پس از مطالعه این قنات آن را اصولی ترین قنات جهان دانست که سازندگان آن نیرویی مافوق بشریت داشته اند!

حفاران بلند قد

فاصله زیاد بین ردپاهای کف قنات این فرض را به وجود آورده اند که حفاران این قنات و چاه هایش حداقل ۲۰ سانتی متر بلندتر از انسان های امروزی بوده اند. البته از بین رفتنِ بعضی از رد پاها، باز کردن چاه های جدید و یا خطا در اندازه گیری ها اثبات این فرضیه را با مشکل مواجه می کند.

تاریخچه قنات قصبه گناباد

شاید اگر ناصر خسرو قبادیانی در سفرش از کنارطولانی ترین رشته انشعابی این قنات به نام دولاب نو عبور نمی کرد هیچ منبع مکتوبی از توصیف این قنات در دست نبود. ناصر خسرو در سفرنامه اش عمق چاه قنات را هفتصد گز و طول آن را چهار فرسنگ بیان کرده و آن را منسوب به کیخسرو دانسته است. در کتب تاریخی و متون کهن نیز نام کاریز کیخسرو در رابطه با این قنات به چشم می خورد. ناصرخسرو درباره قنات قصبه چنین نوشته است:

آبی عظیم در این کاریز روان است و آن کاریز چهار فرسنگ می‌رود و آن گفتند کیخسرو فرموده‌ است کردن.

گفته می شود مردم این سرزمین در کنار رودخانه کال شور در ۳۵ متری گناباد خانه های شان را برپا کرده و شهر کوچکی ساخته بودند اما خشکسالی و شور شدن آب آنها را به فکر احداث قنات انداخت و قنات قصبه شکل گرفت. قطعه سفال هایی که در اطراف دهانه چاه پراکنده اند گویای این است که کانال اولیه اصلی قنات گناباد، رشته قصبه بوده است و حفر آن به زمان هخامنشیان باز می گردد. رشته های دیگر قنات در طول تاریخ و برای مبارزه با خشکسالی گسترش یافته اند. به هر حال کارشناسان ساخت و گسترش این اثر را به 700 تا 500 سال پیش از میلاد نسبت می دهند. این یعنی قنات قصبه بیش از 2500 سال قدمت دارد و می توان آن را مصادف با ورود آریایی ها به ایران دانست. البته در این میان نظریه های دیگری به ۷۰۰۰ ساله بودن قنات تاکید می کنند که هنوز دلایل کافی برای اثبات این ادعا وجود ندارد. 

هانری گوبلوی فرانسوی یکی از افردی بود که پژوهش های زیادی در مورد قنات ایرانی کرد و کتاب “قنات، فنی برای دستیابی به آب” را نوشت. او قنات قصبه را به‌ عنوان مهندسی ساز ترین قنات جهان معرفی می کند. او که در ابتدای سفرش به ایران در سال 1940 قنات را سازه‌های بَدَوی توصیف کرد و از مردم خواست این روش استخراج آب را به فراموشی بسپارند. بیست سال اقامت در ایران باعث شد تا او قنات را به‌ عنوان یکی از باشکوه‌ترین سازه‌ها بنامد و اوج خلاقیت و مهندسی را به قنات قصبه گناباد نسبت دهد.

امکانات

موقعیت و ساختار قنات قصبه، باعث شده تا امکانات زیادی در آن شکل نگیرد. تنها امکان در دسترس این جاذبه، سرویس بهداشتی است.

اقامت در سفر به گناباد

برای اقامت در شهر گناباد می توانید از تنها هتل این شهر و اقامتگاه های بوم گردی آن استفاده کنید. شهر بیدخت در 5 کیلومتری گناباد نیز دارای یک مهمان سرا است و همچنین پارک‌های شیرین، بسیج، شهر، دانشگاه و ملت نیز محل های خوبی برای کمپ و شب مانی مسافران دارند.

دیدنی های اطراف

در سفر به شهر گناباد می توانید به سراغ دیدنی های دیگر نیز بروید. در اینجا جاذبه های پیشنهادی مان را با ذکر فاصله از قنات قصبه آورده ایم:

موزه مردم شناسی گناباد | 1.7 کیلومتر

مسجد جامع قدیم گناباد |  2.7 کیلومتر

روستای ریاب | 6.7 کیلومتر

ثبت ملی و جهانی قنات قصبه

حیرت انگیزی ساختار این قنات باعث شده تا نام آن در سال ۱۳۷۹ توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره ۲۹۶۳ در فهرست آثار ملی ایران قرار گیرد. همچنین این قنات یکی از قنات هایی بود که در اجلاس استانبول ترکیه تاریخ 24 تیرماه 1395 در فهرست قنات های ایرانی ثبت شده در یونسکو قرار گرفت. برای این ثبت چنین دلایلی را مطرح کردند:

• گواهی بی همتا یا دست‌کم استثنایی است که نشان از یک سنت فرهنگی یا تمدن زنده یا از میان رفته دارد.
• نمونه‌ای برجسته در معماری یا تکنولوژی به شمار می رود که مرحله مهمی از تاریخ بشر را نشان می دهد.

برای آشنایی بیشتر با این قنات، ویدیوی بازسازی شده زیر را تماشا کنید ...

سخن آخر

قنات ها شاهکاری هستند که توصیف شان در صدها کتاب هم نمی گنجد. این آثار نشان از هوش ایرانی و هنر محاسبه دقیق مقنی های ایران را دارند و در دنیا بی نظیر هستند. قنات قصبه گناباد هم یکی از آنهاست که دیدنش دریچه ای جدید از شناخت قنات ها را به روی تان می گشاید.

آیا تا به حال این شاهکار را از نزدیک دیده اید؟

چه قنات های مهم دیگری را در ایران می شناسید؟

دوست دارید این بار کارناوال به سراغ کدام جاذبه برود؟

منتظر دیدگاه های تان هستیم.

اگر دوست دارید تصاویر و نوشته های تان از سفر را با دیگر دوستان کارناوالی به اشتراک بگذارید، به لینک زیر بروید و به خانواده کارناوال بپیوندید:

کــــــــارناوالی شــــــــو