تخت سلیمان تکاب

همراه مان باشید تا به سفری رمزآلود و تاریخی برویم و سری به تخت سلیمان تکاب بزنیم؛ محوطه ای تاریخی که رازهای زیادی از تاریخ را در خود دارد و بخش های مختلفی را در خود جای داده است. برای تان از دریاچه تخت سلیمان می گوییم و نگاهی به بقایای بناهای مختلف این محوطه داریم، گشتی هم در موزه تخت سلیمان می زنیم و توضیح مختصری درباره آثارش می دهیم. در ادامه می توانید تمام بخش های این اثر ثبت جهانی شده را بشناسید و با یکی دیگر از جاذبه های تاریخی ایران آشنا شوید.

پیش از ادامه مطلب این نکته را بخوانید

باستان‌شناسان آلمانی و ایرانی همچنان در حال کاوش بر روی این جاذبه هستند و بسیاری از رازهای آن هنوز آشکار نشده است. آنچه در ادامه می خوانید مبتنی بر یافته‌های امروز باستان شناسان است که شاید در آینده با کشف‌های بیشتر دگرگون شود. در سفر کارناوال به تخت سلیمان آقای قدرت علی نیا، از باستان شناسان کاوشگر محوطه، راهنمای ما بودند و در بازدیدی چهارساعته ماحصل سال ها مطالعه و حضور خود در این میراث جهانی را در اختیار ما گذاشتند که پس از بررسی به عنوان یکی از منابع‌مان از گفته‌های ایشان در تهیه این مطلب استفاده شد. به یاد داشته باشید که حرف ها و اطلاعات زیادی در مورد این جاذبه وجود دارد و کارناوال سعی کرده حقایق مهم این محوطه را به صورت مختصر و مفید بیان کند.

چرا تخت سلیمان تکاب؟

• یکی از آثار ثبت شده در فهرست میراث جهانی یونسکو است.
• از مهم ترین محوطه های تاریخی و بزرگترین مجموعه به جا مانده از دوران ساسانیان است.
• قدمتش به بیش از 3000 سال پیش می رسد و بقایای دوران مختلفی از تاریخ مانایی، هخامنشی، اشکانی، ساسانی، ایلخانی و ... را در خود دارد.
• برای هزاران سال مکان نیایش، حکومت و سکونت بوده است و بناهای زیادی را در آن می توانید ببینید.
• بزرگترین مرکز آموزشی، مذهبی، اجتماعی و نیایشگاه در دوران قبل از اسلام بوده است.
• دریاچه چشمه تخت سلیمان به جز زیبایی، به سبب رمز و رازش شهرت زیادی دارد و افسانه های زیادی در موردش شنیده می شود.
• بقایای یکی از 3 آتشکده مقدس زرتشتیان را در خود دارد که آتش آن به مدت 700 سال روشن بوده است.
• از این محوطه به عنوان مهم ترین پایگاه دین حکومتی زرتشت یاد می کنند.
• این محوطه و منطقه اطرافش به ویژه در بهار طبیعتی شگفت انگیز دارد و موجب حیرت بازدیدکنندگان می شود.

آشنایی با تخت سلیمان تکاب | مجموعه ای کهن و پر رمز و راز

تخت سلیمان نام محوطه ای تاریخی و مهم در 45 کیلومتری شمال شرق تکاب است که وسعت آن به 12 هکتار می رسد. در این محوطه بقایایی از بناهای مختلفی را می بینید که پیرامون چشمه‌ای جوشان معروف به دریاچه تخت سلیمان به جا مانده اند و از گذشته ای پرفراز و نشیب حکایت دارند. بر اساس نظر کارشناسان آغاز دوران رونق این محوطه به 1500 سال پیش باز می گردد و اطلاعات خوبی را از دوره پیش از اسلام در خود دارد. این محوطه در دوره ساسانیان، مهم ترین پایتخت این سلسله به شمار می رفت و در متون مذهبی، تاریخی و ادبی ایران باستان و اسلامی اشاره‌های متعددی به این پایتخت ساسانی شده است. 

مهم ترین بقایای به جا مانده در این محوطه آتشکده آذرگشنسب است که زمانی پراهمیت ترین بنای این مکان سیاسی و دینی بوده و نظام عظیم معماری و شهرسازی، پیرامون آن شکل گرفته است. تخت سلیمان بزرگ‌ترین مرکز اجتماعی و آموزش دینی در زمان خود بود که به پرورش موبدان زرتشتی و گسترش آیین در قلمرو بزرگ ساسانی می‌پرداخت و نقش موثری در حیات سیاسی، اجتماعی و دینی حکومت ساسانیان ایفا می‌کرد. گفته می شود این مجموعه نزد ساسانیان از همان اهمیت و ارزشی برخوردار بود که تخت جمشید نزد هخامنشیان. بخش دیگری از ابنیه به حدود 700 سال پیش و دوره حکومت ایلخانان مغول تعلق دارند. شاهان در این دوره از تخت سلیمان به عنوان پایتخت ییلاقی و تابستانه خود استفاده می‌کردند و بناهایی را بسته به نیازهای شان به این مجموعه افزوده اند.

بد نیست بدانید بر اساس نظر کارشناسان، سازندگان این شهر، از ابتدا به دنبال ساخت شهری با کاربری های مختلف از جمله نیایش، فرمانروایی و جنگ و دفاع بودند. آنها تکنیک های هوشمندانه ای را به کار گرفتند تا در عین ایجاد هویتی یکپارچه، تمامی کارکردهای لازم را برای شهر فراهم کنند؛ آرامش برای نیایش‌کنندگان، شکوه برای فرمانروایان، دفاع مناسب برای لشکریان و ایمنی برای ساکنان.

ثبت ملی و جهانی تخت سلیمان

تخت سلیمان در 29 آذرماه سال 1316 به شماره 308 در فهرست آثار تاریخی کشور قرار گرفت. در سال 1380 پرونده ثبت جهانی اثر در یونسکو گشوده شد و در تیرماه 1382 (2003) به عنوان چهارمین اثر ایران پس از تخت جمشید، چغازنبیل و میدان نقش جهان به شماره 1077 به ثبت جهانی رسید. تخت سلیمان نخستین اثری بود که پس از انقلاب اسلامی به ثبت رسید و راه را برای ثبت آثار بعدی باز کرد. 

بخش های مختلف تخت سلیمان

حصار تخت سلیمان

آنچه در ابتدا از این محوطه یا شهر تاریخی به چشم می آید، بقایای حصار و دروازه هاست که دور تا دور آن را فرا گرفته اند؛ حصاری به ارتفاع متوسط 13 متر و بقایای 38 برج و بارو. حصار شهر به صورت مدور است؛ استفاده از این نوع حصار در نقشه شهرها، قدمتی پیش از ساسانیان دارد و شهرهای نامدار پارتی مانند مرو و تیسفون نیز به همین شکل ساخته شده اند؛ اما حصار تخت سلیمان بر اساس شکل بیضی چشمه اش این گونه ساخته شده است. با وجود بازسازی در دوره های مختلف از جمله ایلخانان، حصار در اثر گذر زمان و دخالت‌های انسانی آسیب های زیادی دید. آنچه امروزه از حصار تخت سلیمان دیده می شود نمای خارجی تعدادی از باروها، سردر دروازه جنو‌ب‌شرقی و بقایایی در دیگر قسمت هاست. بعد از دیدن حصار شهر از بیرون، می توانید وارد این مجموعه شگفت انگیز شوید؛ در ادامه به شما می گوییم که به ترتیب چه چیزهایی را خواهید دید:

دروازه های تخت سلیمان | ورود به یک شهر تاریخی

حصار تخت سلیمان در ابتدا 2 دروازه شمالی و جنوب شرقی داشته است و در دوره ایلخانی، دروازه جنوبی را به آن افزوده اند:

دروازه جنوب شرقی نقش ورودی مجموعه را دارد. در بالای این دروازه همانند سردر فیروزآباد پارس، 7 محراب سنگی دیده می شود که نشانه‌ای از 7 ایزد یا امشاسپند نگاهبان در آیین زرتشت هستند. شما از زیر این نشانه مقدس عبور می کنید و وارد مجموعه می شوید. این متبرک شدن با گذر از زیر دروازه شما را یاد چیزی نمی اندازد؟ چیزی مانند عبور مسلمانان از زیر قرآن به هنگام آغاز سفر یا ورود به جایی و ... . این خود می تواند نشان از شباهت بسیاری از آیین ها در ادیان کهن یا نوین تر بشر باشد. نکته جالب تر آنکه سردر این دروازه سالم ترین دروازه به جا مانده از این مجموعه مقدس است.

دروازه جنوبی همان جایی است که امروزه جاده ماشین رو به آن منتهی می شود.

دروازه شمالی ورودی اصلی شهر بوده و با اندکی تفاوت مشابه دروازه جنوب شرقی است.

چشمه تخت سلیمان | گنجینه ای پر رمز و راز

افسانه های چشمه تخت سلیمان

به دلیل آنکه شدت املاح اجازه غواصی و دید در اعماق چشمه را نمی دهد، رازهای سر به مهر زیادی در مورد آن وجود دارد. در این شرایط بازار افسانه ها و داستان های محلی داغ می شود و قصه های عجیب و غریبی بر سر زبان ها می افتد که صحت و سقم هیچ کدام را نمی توان بررسی کرد مانند:

• گنجینه ای از کوروش کبیر در اعماق این دریاچه مدفون است.
• اشیای قیمتی از زمان اشکانیان در این دریاچه وجود دارد.
• موبدان زرتشتی معتقدند این دریاچه متعلق به الهه آب ها به نام ناهید یا آناهیتاست و در گذشته اشیای نذری را داخل آن می ریختند. همچنین گفته می شود پیش از تصرف کامل تخت سلیمان، نذورات و گنج های موجود در آتشکده، توسط موبدان به دریاچه ریخته شد تا دشمن به آنها دسترسی پیدا نکند.
• برخی داستان هایی در مورد وجود انگشتر سلیمان نبی در این دریاچه را بازگو می کنند.
• و ...

ایوان خسرو | تخت گمشده اسطوره ها

به بلندترین بنای موجود در تخت سلیمان می رسیم؛ سازه ایوان غربی یا همان ایوان خسرو انوشیروان (از پادشاهان ساسانی) که به نوعی نماد این محوطه تاریخی به شمار می رود. ساخت این سازه را می توان پاسخی به نیاز خودنمایی خسرو انوشیروان تلقی کرد چرا که این ایوان به سبک ساسانی و به صورت برون گرا ساخته شده است و در این سبک، بناها با هدف نمایش ارزش، اعتبار، غرور و قدرت به گونه ای چشمگیر ساخته می شوند. در جنوب ایوان سازه ای وجود دارد که خوابگاه خسرو خوانده می شود و مشهور است که راهی مخفی به طرف دریاچه دارد.

7 قرن بعد از ویرانی تخت سلیمان به دست هراکلیوس امپراتور روم (622 میلادی)، ایلخانان فروریختگی‌های این ایوان را با لاشه سنگ و ملات گچ بازسازی کردند. آنها زیباترین فنون و تزیینات عصر خود مانند مقرنس گچی، کاشی زرین فام، ستاره چلیپا و نقاشی روی گچ را برای آرایش این ایوان به کار بستند و نمونه های به دست آمده این تزیینات در موزه ملی ایران در تهران موجود است.

ویژگی های ظاهری ایوان خسرو

آنچه امروز به عنوان ایوان خسرو می شناسیم، بقایایی هستند که در 47 سال گذشته به کمک داربست ها حفاظت می شوند. این بخشِ محصور در داربست ها در واقع پایه سمت راست این ایوان است و 12 متر آن طرف‌تر از داربست ها، پایه دیوار سمت چپ را می‌بینید که فرو ریخته است. ایوان خسرو رو به سمت شرق ساخته شده است و همانند دیگر آثار ساسانی پلان مربع‌مستطیل دارد. 

دهانه ایوان 12 متر گشوده بوده و 27 متر عمق داشته است. با توجه به بقایای طاق، ارتفاع آن را حدود 18.5 متر تخمین زده اند. بد نیست بدانید که این ایوان را نمونه ای از طاق کسری یا ایوان مداین در عراق می دانند اما در اندازه ای کوچکتر. برای مقایسه بهتر بد نیست بدانید که طاق کسری 37 متر بلندی دارد. 

بر اساس یافته ها طاق اولیه ایوان خسرو شکل هذلولی یا نعل اسبی داشته است. این طرح در معماری اسلامی به تکامل رسید و شکل طاق جناغی پیدا کرد. ایلخانان هنگام بازسازی طاق فروریخته ایوان خسرو بر ارتفاع دیوارها افزودند و آن را به شکل جناغی بازسازی کردند. هم اکنون سقفِ طاق فروریخته و تنها بخشی از خیز دیوار شمالی باقی مانده است.

ایوان های دیگر مجموعه

به جز ایوان خسرو، ایوان های دیگری هم در مجموعه وجود داشته اند که امروزه تنها پایه های شان دیده می شوند. این ایوان ها عبارتند از: ایوان جنوبی، ایوان شرقی و ایوان شمالی یا تاج‌گذاری. گفته می شود شاهان پس از آیین تطهیر در آتشکده و معبد آناهیتا توسط آتش و آب، در ایوان شمالی به دست موبد موبدان تاجگذاری می‌کردند. وجود این ایوان ها این فرضیه را به وجود آورده که در گذشته تالارهایی ایوان دار در چهار جهت دریاچه وجود داشته اند؛ چیزی همانند صحن مسجدهای امروزی.

آتشکده آذرگشنسب | آتش مقدس 700ساله

در اینجا قرار است با مهم ترین بنای تخت سلیمان آشنا شوید که بهانه ای برای شکل گیری سایر سازه های این مجموعه شد. اینجا آتشکده آذرگشنسب خوانده می شود؛ بنایی که نامش به معنی آتش اسب نر یا آتش جهنده است و به عنوان مهم ترین آتشکده ایران در دوره ساسانی و ثروتمندترین معبد روزگار خود از آن یاد می شود. در ادبیات تاریخی آمده است که برخی شاهان ساسانی پای پیاده به این آتشکده می رفتند تا از پشتوانه مقدس اهورامزدا برخوردار شوند. جنگاوران پیش از جنگ ها، با آتش مقدس خود را متبرک می ساختند و هنگام بازگشت از جنگ بخش بزرگی از غنایم جنگی را به آتشکده پیشکش می‌کردند. با همین هدایا، آتشکده، ثروتمندترین در زمان خود شد و به گنجه، گنزک، گتزکا یا گاتزاکا شهرت یافت. به طور کلی این آتشکده در فراز و نشیب ها و جشن ها و سوگواری ها، پناهگاه و نیایشگاهی برای شاهان، بزرگان و جنگاوران ساسانی به شمار می رفت.

آتشکده آذرگشنسب پرستشگاه آتش مقدس بهرام بود که در گات ها (مجموعه سروده های زرتشتی) آن را پسر اهورامزدا خوانده‌اند. این آتش عاملی برای وحدت بخشی و نیرومندی فرمانروایان ساسانی بود و 700 سال پیوسته روشن نگاه داشته شد. 

ساختار آتشکده

این آتشکده نقش زیادی در یافته های کارشناسان در مورد آتشکده ها داشت. پیش از کاوش در تخت سلیمان، باور بر این بود که بنای آتشکده ها از چهار طرف باز بوده اند اما با بررسی آتشکده تخت سلیمان، مشخص شد که ساسانیان باور داشتند نور آفتاب نباید به آتش مقدس بتابد. به همین دلیل بناهای آتشکده را با سقف گنبد چهارطاقی و در فضای کاملا بسته ساختند و بیشتر آتشکده های به جا مانده از دوره ساسانی چهارطاقی هستند. چهارطاقی تکنیکی در معماری است که به سازندگان اجازه می دهد بنای مربع یا چندضلعی را به طرحی مدوّر در گنبد متصل کنند.

بخش های مختلف آتشکده آذرگشنسب

اتاق مربع شکل مرکزی که محل برگزاری مراسم نیایش بود. 

محراب آتش که در مرکز چهارطاقی قرار داشت. جز موبد موبدان کسی اجازه نزدیک شدن به آتش را نداشت و مراجعان در کریدورهای (دالان های) پیرامون چهارطاقی طواف می‌کردند و زیر طاق‌ها به نیایش می‌ایستادند. 

جالب است بدانید که در دوران مختلف، هرگز خاکستری در آتشکده آذرگشنسب یافت نشد و فرضیه گازسوز بودن این آتشکده را برای محققان به وجود آورد. برخی بر این باور بودند که آتشِ آتشکده آذرگشنسپ با استفاده از گازهای طبیعی قابل اشتعالِ آتشفشانی که در آن نزدیکی بوده، روشن می شده است. پس از مدتی شواهد زمین‌شناسی و کاوش های علمی، نادرستی این فرضیه را نشان دادند. بر اساس تحقیقات مشخص شد که آتش را با ترکه‌ درخت های خوشبو و مقدس موجود در حیاط، روشن نگه می داشتند و خاکستر آن را به دقت از محیط جمع آوری می کردند تا به عنوان تبرک به گوشه گوشه قلمرو ساسانی بفرستند.

چهارطاقی کوچک آجری که یَزشِنگاه نام دارد و در سمت راست اتاق مرکزی واقع شده و محل نگهداری آتش در مواقع غیر از مراسم نیایش بوده است. در اینجا آتش را به چهار بخش تقسیم می کردند تا احتمال خاموش شدنِ اتفاقی آن کاهش یابد. زنان و مردانی که راسپی یا آتشبد خوانده می‌شدند شبانه‌روز از این آتش محافظت می کردند.

گنج‌‎خانه که محل نگهداری نذورات و غنایم و هدایایی بود که به آتشکده پیشکش می شد.

سایر بخش ها شامل: فضاهایی در اطراف محوطه مرکزی آتشکده آذرگشنسب حیاط‌ها، باغ‌ها، انبارها، سکونتگاه موبدان، آموزشگاه‌های دینی و سایر بناهای مذهبی

معبد آناهیتا در تخت سلیمان | نیایشگاهی رو به آسمان

آب و آتش دو عنصر (آخشیج) از عناصر مقدس چهارگانه در ذهن بشری هستند که بیشتر مورد تقدس و توجه قرار گرفته اند؛ آتش نماد گرمی، بالاجهندگی و عدالت و آب نمادی از درخشندگی، پاکی و زایندگی.

در منطقه تخت سلیمان نیایش آب پیشینه بیشتری از نیایش آتش دارد و مانایی ها از 3000 سال پیش در زندان سلیمان به نیایش پیرامون آب می‌پرداختند. (در این باره در بخش تاریخچه توضیحات مفصلی داده ایم) معابد آناهیتا مکان هایی بودند که در ستایش ایزدبانوی آب و زایش ساخته شدند که نمونه های آن در تخت سلیمان، شهر باستانی اصطخر در فارس و بیشاپور دیده می شوند.

 در اینجا باید بگوییم که دو معبد آناهیتا و آذرگشنسب ارتباط تنگاتنگی با یکدیگر دارند و هردو مربوط به آیین های پرستش در دین زرتشت هستند.

ساختار معبد آناهیتا

وقتی می خواهید به معبد آناهیتا در تخت سلیمان قدم بگذارید، از دری با طاق سالم عبور می کنید. در این بنا جرز و پایه‌ دیوارها با سنگ پاکتراش و صیقل خورده ساخته شده اند. رنگ خاکستری سنگ ها، تضاد جالبی با قرمز آجریِ آتشکده دارد و گویی شما را به آرامش فرا می خواند. در حیاط مرکزی معبد آناهیتای تخت سلیمان، حوضی کم عمق با کف سنگی تراش خورده و صیقلی وجود داشته که تصویر آسمان در آن منعکس می شده و  ارتباطی معنوی میان آسمان و زمین (عرش و فرش) برقرار می کرده است. به نظر می‌رسد نمود این عنصرِ معماری معابد آناهیتا، بعدها در حیاط مساجد اسلامی دیده می شود.

آبِ چشمه تخت سلیمان در تنبوشه هایی (کانال‌هایی) از جنس سفال یا سرامیک به پشت سالن معبد منتقل می شد. آب را در اینجا از 7 مرحله عبور می دادند تا خشونت و صدای آن گرفته شود. سپس مایعات خوشبو به آن می افزودند و بر آن دعا می خواندند. با این کار، آب پیش از ورود به حوض اصلی، آرام می شد تا بدون هیچ صدا و با کمترین جریان از طریق یک دهلیز به حوض کم عمق و وسیع معبد بریزد و مانند آینه آسمان را منعکس کند.

در اطراف حیاط مرکزی معبد، طاق ها و کریدورهایی برای نیایشگران تعبیه شده بود که امروزه بقایای آن دیده می شود. جرز و پایه‌های این طاق ها را جوری چیده اند که روبروی درها قرار گیرند؛ بنابراین در بدو ورود کسی نمی‌تواند حیاط مرکزی را ببیند و ورود افراد تمرکز و آرامش نیایشگران را برهم نمی زند. نکته جالب آنکه در معبد آناهیتا برای ساخت سازه از هیچ ملاتی استفاده نشده و سنگ ها با استفاده از تکنیک تیرکش و نرومادگی به یکدیگر چفت شده اند.

نظریه ای دیگر در مورد معبد آناهیتا

هوف -یکی از سرپرستان آلمانی کاوش در تخت سلیمان- باور دارد معبد آناهیتایی در کار نیست و این حیاط را مکانی برای انبار خاکستر یا محل تجمع زیارت‌کنندگان و سخنرانی موبدان در نظر گرفته است. باستان شناسان ایرانی استدلال وی را ناشی از آگاهی کم او از منابع دینی و یافته های مشابه می دانند چرا که در اوستا بارها به حضور اردویسر آناهیتا (ایزدبانوی بی‌آلایش) در این منطقه مقدس اشاره شده‌ است. 

دهلیز یا دالان تخت سلیمان 

همان‌طور که گفته شد دروازه شمالی، ورودی اصلی مجموعه تخت سلیمان بوده است. این ورودی به یک هشتی می رسد و در آنجا دو راهروی بزرگ مسقف در سمت راست و چپ وجود دارد. همه کم و بیش با فضای هشتی آشنایی داریم؛ اما کاربرد آن راهروها برای چه بوده است؟ هر فرد با هدفی خاص وارد این مجموعه می شد و باید مشخص می کرد که برای امری مذهبی و دینی به تخت سلیمان آمده یا کار اداری و سیاسی؟ فرد بسته به هدف وارد یکی از راهروها می شد و به مقصدش می رسید. محوطه وسیع دوازده هکتاری سازه های زیاد و پلان پیچیده، می توانستند افراد را گمراه کنند و عبورهای غیرضروری و سرگردانی به وجود آورند؛ اما این دهلیزها افراد را دقیقا به بخش مورد نظرشان هدایت می کردند.

این دالان‌ ها فقط برای هدایت افراد نبودند بلکه حصار امنیتی مربع شکل و کوچکتری را پیرامون سازه ها و دریاچه ایجاد می کردند.

اما چرا به جای ساخت این دالان، به ایجاد یک دیوار ساده اکتفا نکردند و زمان و هزینه بیشتری به خرج دادند؟ جواب این سوال به قداست و معنویت تخت سلیمان باز می گردد. مهم ترین چیز برای نیایشگاه های این شهر، آرامش بود و شلوغی رفت و آمدهای سیاسی و لشکریان، این آرامش را بر هم می زد. این دالان‌ها با گرفتن سر و صدای ناشی از تردد افراد، کمک بسیاری به حفظ آرامش می کردند.

بخش قابل توجهی از دالان غربی هم‌اکنون برپاست و شما می‌توانید با عبور از آن خودتان را به تالار ستون دار و ایوان خسرو برسانید و عبور از این دهلیز را همچون سفری در تونل تاریخ تجربه کنید. این دالان با زاویه حدود 90 درجه محوطه را دور می‌زند و تمامی فضاهای ایوان غربی را در برمی گیرد. در چپ و راست دهلیز، درهایی به چشم می خورند که به جز یکی از آنها هیچ کدام روبروی هم نیستند و به حفظ بهتر امنیت کمک می‌کرده اند. احتمالا هر در نگاهبانی داشته و مجوزهای متفاوتی برای ورود مقامات لازم بوده است. این درها به اتاق ها و بناهای موجود در محوطه باز می‌شده‌اند که هم اکنون درحال کاوش هستند.

علاوه بر این راهروها، مسیر مستقیمی از دروازه شمالی نیز وجود داشت که تا مرکز آتشکده و دریاچه ادامه می یافت. بنا به حدسیات دکتر مرادی -باستان‌شناس تخت سلیمان-  این مسیر تنها هنگام ورود شاهان به شهر یا در مراسم تاج‌گذاری استفاده می شده است.

بناهای دوره ایلخانی تخت سلیمان

7 قرن پس از ساسانیان، در دوره‌ فرمانروایی نوادگان چنگیزخان مغول، تخت سلیمان رونقی دوباره یافت. آباقاخان پسر هلاکو و نواده چنگیز این نقطه را به سبب تابستان های خنک، چشمه جوشان، شکارگاه ها و نخجیرگاه های پیرامون و شکوه سازه های ساسانی، به‌عنوان پایتخت تابستانه خود برگزید. 

تغییرات ایلخانان در تخت سلیمان

ایلخانانِ تازه مسلمان، با دین و فرهنگی متفاوت پا به تخت سلیمان گذاشتند و ردپای تفکر دینی شان در تمام تغییراتی که در محوطه ساسانی ایجاد کردند آشکار است. آنها ایوان خسرو را مرمت کردند و با کاشی و گچبری آراستند. کف تالارها را تغییر دادند، درها را کوچک کردند، در برخی بخش‌های خالی مجموعه کاخ‌های جدیدی ساختند و یا با خراب کردن آثار ساسانی و استفاده از مصالح و آجر و سنگ آن، بنای تازه ای برپا کردند. آنها روی بخش‌هایی از آتشکده نیز کاخ ساختند. 

بناهای ساخته شده در دوره ایلخانان

دروازه جنوبی، کاخ شکار، سازه‌های معروف به هشت ضلعی و دوازده ضلعی، تالار شورا، کارگاه های صنعتی، مسجد و حمام از جمله بناهای ساخته شده در این دوره هستند.

مسجد مجموعه از معماری مشهور ایلخانی پیروی می کند. این سازه، با تغییر زاویه نسبت به بنای زیرینش در راستای قبله ساخته شده و ورودی آن از شمال غربی است. ابعاد این بنا 12×12 مترمربع بوده و در ساختش از تخته سنگ‌های قوی و آجرهای ساسانی استفاده شده است. طرح های به کار رفته در ساخت کاشی های نقش برجسته این بنا، الهام از سنت های شرق دور را نشان می دهند. تعدادی از کاشی های تزیینی این محوطه در موزه رضا عباسی تهران و بخشی دیگر در موزه‌های لندن و آمریکا نگهداری می شوند.

حمام، توسط تیم ایرانی یافت شده است و در نزدیکی دروازه شمالی و روبروی دهلیز غربی قرار دارد. به گفته کاوشگران در زیر حمام مسیرهایی گربه‌رو وجود داشته که وجود حجم زیادی خاکستر در آن، استفاده از سیستم گرمایش از کف را نشان می دهد؛ این یعنی حمام با افروختن آتش و گرم شدن زغال ها و خاکسترها گرم می شده‌ است. بخش های مختلف این حمام که کشف شده اند، عبارتند از: گرم‌خانه، ولرم‌خانه (فضای میانی تا رختکن)، طاقچه‌هایی درون دیوار و سیستم فاضلاب منتهی به چاه.

تالار شورا | موزه‌ تخت سلیمان

تالار شورا نام بنایی به جا مانده از دوران ایلخانی است. بر اساس نظر کاوشگران، این بنا برای شاهان ایلخانی کاربری کاخ سلطنتی را داشته و محلی برای برگزاری مجلس قوریلتای یا قورولتای بوده که در آن گرد هم می آمدند و پیرامون مسائل مهم کشوری تصمیم گیری می کردند. این تالار را چهارستونی نیز نامیده‌اند زیرا شالوده 4 ستون حجاری شده در آن مشاهده شده است. ابعاد این تالار مربعی، 20.5×20.5 است و تنها یک درب ورودی از جنوب دارد. 

تبدیل تالار شورا به موزه

پس از پایان فاز اول پروژه مرمت تخت سلیمان، در این تالار موزه ای برپا شد و به نمایش آثار تاریخیِ پیدا شده در محوطه اختصاص یافت. در پروژه تغییر کاربری تالار شورا به موزه، پوسته‌ای با مصالح مدرن مانند شیشه و فلز در کنار لایه معماری قدیمی قرار گرفت که کاملا برای بیننده متمایز است. 

اشیای موجود در موزه

• بقایای تنبوشه ها، وان ها و کانال های آب سفالی و سرامیکی برای انتقال آب دریاچه، کاسه ها و سنجاق های مفرغی، مهره های سنگی تزیینی، سوتک استخوانی، قسمت هایی از گچبری‌ها، تزیینات و کاشی کاری ها و آبنماهای سنگی ایلخانی و سنگ های آسیاب دوره اسلامی.
• نمونه های گوناگونی از کوزه ها، تنگ ها، کاسه ها و دیگر ظروف سفالی باستانی و یا لعابی مربوط به دوره‌های اسلامی 
• عکس‎ هایی از فعالیت‌های اکتشافی و مرمتی که در 48 سال گذشته روی محوطه انجام شده است. از مهم ترین و جالب ترین این عکس ها می توان به عکس هوایی اشمیت اشاره کرد که نقطه آغاز عملیات کاوش این مکان باستانی در دوران کنونی بوده است. 

تالار ستون دار 

کاوشگران آلمانی این تالار را محل غذاخوری شاهان و برگزاری میهمانی ها و جشن ها می‌دانند و در آن آثاری از سرویس بهداشتی و تجهیزات پخت و پز یافته اند. جالب‌ترین نکته این تالار امکان مشاهده امضاها و علامت‌هایی است که طرح های متفاوتی دارند و توسط سنگ‌تراشان بر کفپوش سالن به جا مانده اند. کاوشگران برای محافظت سنگفرش روی آن را با لایه‌ای از ماسه پوشانده اند اما یکی از این علامت ها در شرق تالار قابل مشاهده است. این علامت سواستیکا یا صلیب شکسته یا گردونه خورشید است که نقشی باستانی از دوران میترائیسم بوده و امروز آن را به عنوان علامت حزب نازی آلمان می شناسیم.

تاریخچه تخت سلیمان | شهری که خاکستر شد

محوطه ای به قدمت و وسعت تخت سلیمان، از تاریخچه ای بحث برانگیز برخوردار است و نظرها، داستان ها و اشاره های مختلفی به آن در متون تاریخی، دینی، اسطوره‌ای و ادبی شرق و غرب وجود دارد. آنچه در اینجا درباره پیشینه و قدمت تخت سلیمان طرح می‌شود نگاهی جامع به یافته های کاوشگران و باستان شناسان است و مطرح کردن جزئیات بیشتر در این مقال نمی گنجد.

کاربردهای تخت سلیمان | از گذشته تا امروز

پیش از آنکه به تاریخچه پرفراز و نشیب این اثر بپردازیم، مروری بر کاربری های مجموعه تخت سلیمان از گذشته تا امروز داریم. در اینجا به صورت کلی با کاربردهای این اثر باستانی در دوره های مختلف آشنا می شوید و در صورت تمایل به مطالعه بیشتر می توانید توضیحات مفصل تر را بخوانید:

• نیایشگاه مانایی - مدت نامعلوم
• سکونتگاه هخامنشی و اشکانی - مدت نامعلوم
• نیایشگاه اختصاصی برای شاهان، بلندپایگان و لشکریان ساسانی و زرتشتی - 700 سال
• پایتخت مذهبی و محل نگهداری گنج های ساسانیان - 200 تا 300 سال
• مکان تاج گذاری شاهان ساسانی و برگزاری جشن های سلطنتی - 200 سال
• پایتخت تابستانه و شکارگاه ایلخانان مغول - کمتر از 100 سال
• بازارچه فصلی و سکونتگاه موقت کوچ‌نشینان و روستاییان - 200 سال
• محوطه کاوش باستانی و میراث جهانی - 48 سال
• سایت بازدید گردشگران معنوی (گردهمایی زرتشتیان برای اجرای آیین گاهنبار و تجمع باورمندان به فرضیه گایا و چاکراهای انرژی زمین برای مراسم مخصوص شان (در ادامه در این باره توضیح داده ایم)) - بیش از 12 سال 

نام های متعدد تخت سلیمان

پیش از آنکه در مورد تاریخچه تخت سلیمان بگوییم، باید این نکته را متذکر شویم که امروز بنا به باورهای محلی، این مکان، تخت سلیمان خوانده می شود اما از این اثر در منابع با نام های مختلفی یاد شده است:

• گنزک در اوستا
• گنجک در شاهنامه
• به یونانی کادزاکا یا گزکا
• به تازی جزن یا جزنق
• به عربی شیز
• به ایلخانی ستورلیق یا سوقورلوق
•  در گزارش‌ها و متون تاریخی با نام شیز، گنزک آتورپاتکان و چی‌چست

پیش از ساسانیان

آثار کشف شده از تخت سلیمان، 3000 سال سکونت و زندگی انسان را در این مکان تایید می کنند. درست است که بناها و سازه های موجود به دوران ساسانی و ایلخانی تعلق دارند؛ اما آثار سکونت انسان از دوره پارینه سنگی، اعصار آهن 1، 2 و 3 و استقرارهای سکایی، مانایی، دوره مادها، هخامنشیان و اشکانیان نیز در مجموعه یافت شده اند. یکی از این کشفیات کهن، بقایای یک دهکده مسکونی شامل خانه‌هایی از لاشه سنگ و ملاط گل بر فراز تپه ای در شمال غربی دریاچه بود که بر اساس تحقیقات، مشخص شد مربوط به دوره هخامنشی است. گورهای یافت شده در کف اتاق های این دهکده مسکونی، آثاری از آیین خاکسپاری دوره اشکانی را دارند.

 پلوتارک -از تاریخ نگاران یونان باستان- اشاره ای به حمله آنتوان -سردار نامدار رومی- در سال ۳۶ پیش از میلاد به ایران و تصرف گنجک دارد. در این زمان فرهاد چهارم -پادشاه اشکانی- حکومت می کرده است. داستان تاریخی پلوتارک در این زمینه خواندنی است:

آنتوان بعد از جدا شدن از معشوقه‌اش ملکه کلئوپاترا همراه با 113000 سپاهی به قصد تصرف ماد به طرف آذربایجان حرکت کرد. او که می‌خواست زمستان را با کلئوپاترا بگذراند، در هر کاری از خود عجله نشان می‌داد و بدون استراحت دادن به سربازان و بدون حمل اسباب و آلات جنگی که باعث کندی حرکت شده بودند، به طرف گنجک رفت تا آن شهر را در محاصره گیرد؛ بنابراین جنگ‌افزارهای خود را کمی عقبتر جا گذاشت تا سبک‌بار به سمت گنجک برود. گنجک شهری بود بزرگ و زنان و کودکانِ پادشاهان ماد در آنجا سکونت داشتند. در حین محاصره، آنتوان به آلات جنگی نیازمند شد و فهمید که نیاوردن و جاگذاشتن آن آلات، چه اشتباه بزرگی بوده است. فرهاد چهارم، پادشاه پارت ها که همراه با سپاه بزرگی به طرف گنجک حرکت می‌کرد، سواره‌ نظامی را مامور کرد که بروند و آن آلات جنگی را بگیرند و از دسترس رومی ها خارج کنند. پارت‌ها به سپاه رومی حمله کرده و افراد زیادی را اسیر کردند. مادها هم که در محاصره بودند به پارت‌ها پیوسته تا اینکه رومی‌ها مجبور به عقب‌نشینی شدند.

دوران ساسانیان

کسی که فرمان ساخت تخت سلیمان و آتشکده اش را صادر کرد، بهرام پنجم یا بهرام گور (پانزدهمین پادشاه ساسانی) بود. پس از او شاهانی مانند قباد، خسرو انوشیروان و ... به ساخت و ساز در تخت سلیمان ادامه دادند و آن را به اوج شکوه خود رساندند. 

خسروپرویز ساسانی، در سال های پایانی حکومت و در 622 میلادی از هراکلیوس (امپراتور روم) شکست خورد و او گنزک یا همان تخت سلیمان را به تصرف خود درآورد. مشهور است که پیش از ورود امپراتور روم، گنج خسرو پرویز به دریاچه ریخته شد و هراکلیوس با تخت سلیمانی خالی روبرو شد. او نیز به تلافی حمله سپاه خسروپرویز و ویران کردن مزار و یادبودهای مسیح در اورشلیم، هرآنچه باقی مانده‌ بود را سوزاند و با خاک یکسان کرد. در این آتش سوزی، آتشکده سالم باقی ماند و موبدان همچنان شعله آتش مقدس را حفظ کردند و در سطح محدودتری به عبادت در آتشکده آذرگشنسب ادامه دادند.

پس از اسلام

با ورود اسلام به ایران موبدِ موبدان با حظیفة بن یمان (سردار فاتح آذربایجان) صلح کرد تا در ازای دریافت جزیه (مالیات) معبد را ویران نکند. بنابراین معبد توانست تا 400 سال پس از ورود اسلام به حیات معنوی خود ادامه دهد و کم و بیش حفظ شود. در دوره سلجوقیان، تعصب دینی بسیار زیاد و فشارهایی که به معبد وارد آمد، موجب تسلیم نگهبانان و ترک تخت سلیمان از سوی آنان شد. به این ترتیب، زرتشتیان دست به مهاجرتی بزرگ زدند و آتشِ مقدس بهرام را با خود به پارسیان هند منتقل کردند. در این زمان بود که مردم عادی برای نخستین بار وارد حصارهای مقدس شدند. آنها به داخل معبدها و کاخ های باشکوه ساسانی رفتند و زندگی شهرک نشینی و فصلی را در پیش گرفتند.

دوره ایلخانی و پس از آن

پس از حمله مغول و با حضور حاکمان ایلخان در تخت سلیمان، این شهر بار دیگر کاربرد سیاسی و حکومتی پیدا کرد و مردم عادی از آن بیرون رانده شدند. ایلخانان با مرمت بناها و افزودن به کاخ ها، شکوه و رونقی تازه به تخت سلیمان بخشیدند؛ اما عمر حکومت این شاهان تنها 100 سال بود. با سقوط آنان تخت سلیمان بار دیگر به عنوان دهکده و بازارچه فصلی محل رفت و آمد بومیان شد و این وضعیت تا دوره صفوی ادامه یافت. در 200 سال بعدی عشایر و کوچ‌نشینان منطقه از تخت سلیمان به عنوان سکونتگاه ییلاقی استفاده می کردند تا در بخشی از کوچ خود نیاز به برپایی سیاه چادر نداشته باشند.

متروکه شدن تخت سلیمان

سرانجام در حدود 250 سال پیش، تخت سلیمان برای همیشه متروک و خالی از سکنه شد. در این دوران بود که باورهای خرافی بسیاری پیرامونش شکل گرفت و مردم آن را جایگاه جن و دیو خطاب کردند. همین افسانه‌ها و تعلق خاطر و باورهای مردم محلی به داستان تخت سلیمان موجب شد تا مصالح ساختمانی این اثر کمتر مورد دستبرد قرار گیرد و بناهای آن سالم تر باقی بمانند.

کشف و کاوش در تخت سلیمان

همانگونه که تخت سلیمان، روزهای پرفراز و نشیبی را در تاریخ پشت سر گذاشته، کشف و کاوش در آن هم با داستان هایی همراه بوده است.

کشف تخت سلیمان

اوایل قرن نوزدهم بود که رابرت کُرپورتر -جهانگرد انگلیسی- به ایران سفر کرد تا اثری از بازمانده های تمدن کهن ایران بیابد؛ تمدن هایی که در کتب مختلف تاریخ و افسانه‌های شرقی به آن اشاره شده بود. او به پاسارگاد رفت و نخستین کسی بود که پی برد آنچه به قبر مادر سلیمان شهرت دارد، در واقع آرامگاه کوروش هخامنشی است. احتمالا این جهانگرد بزرگ در ادامه مسیر علاقه و توجهش به اماکن منسوب به سلیمان، سر از آذربایجان درآورد و نخستین کسی بود که تخت سلیمان فراموش شده را بازیافت. پس از او چند شرق شناس دیگر اروپایی نیز از تخت سلیمان بازدید کردند و به توصیف آن پرداختند.

آغاز کاوش ها در تخت سلیمان

آنچه آغازی برای کشف حقایق تخت سلیمان شد، عکس‌های هوایی اشمیت بود؛ عکاسی آمریکایی در 1937 از شهرهای باستانی ایران عکس های متعددی گرفت. اشمیت در ابتدا تخت سلیمان را پادگانی نظامی تصور کرد و از آن گذشت اما هنگام بازنگری عکس ها به ارزش تاریخی حصار منطقه تکاب پی برد. او ماجرا را با موسسه باستان‌شناسی دِرِسدن آلمان در میان گذاشت و عکس ها را به کارشناسان نشان داد.

فون دراستون، ناومان، کلایس و هوف باستان‌شناسان نامداری هستند که از 1337 تا 1357 خورشیدی با مجوز دولت ایران در تخت سلیمان حضور یافتند و رازهای این میراث جهانی را از دل خاک بیرون کشیدند.

تخت سلیمان بعد از انقلاب اسلامی ایران

با وقوع انقلاب و سپس جنگ، فعالیت کاوش در این مکان را متوقف کردند. در سال 1372 تخت سلیمان به عنوان یکی از 10 پروژه بزرگ تاریخی-فرهنگی کشور برگزیده شد و عملیات احیا و مرمت در آن را از سر گرفتند. 

پس از ثبت جهانی این محوطه در فهرست میراث یونسکو در سال 1382 توجه‌ها هرچه بیشتر به این میراث کهن بشری جلب شد و دانشگاه درسدن بار دیگر در سال 95 همکاری خود را با ایران برای کاوش محوطه از سر گرفت. در این همکاری بین المللی، بیشتر عملیات کاوش برعهده گروه آلمانی و مدیریت عملیات مرمت و خواناسازی با کارشناسان ایرانی بوده‌ است. گروه متشکل از کارشناسان آلمانی و ایرانی به سرپرستی ولفرام یگر و با هزینه هر دو طرف آلمانی و ایرانی برای بازه 5 ساله به کاوش خود در این محوطه تاریخی ادامه خواهند داد.

ویژگی‌های معماری تخت سلیمان

پرداختن به جزئیات کامل معماری این محوطه‌ وسیع نیاز به مقاله‌ای تخصصی در حوزه معماری دارد و در این معرفی نمی‌گنجد. در اینجا تنها به گفتن نکاتی برجسته اکتفا می کنیم:

تخت سلیمان دارای پلان از پیش تعیین شده بوده است. گسترش این شهر به شکل درختی نبوده که با گذر زمان، بناهایی با کاربری های جدید به آن افزوده شود بلکه ساختار آن حکایت از وجود پلانی دقیق با پیش بینی همه نیازها دارد. در نتیجه همه سازه‎‌های درون حصار دارای ارتباط معنایی با یکدیگر هستند.

هویت تخت سلیمان از دین زرتشت تاثیر گرفته است. سفارش دهندگان، معماران، کارگران و همه‌ دست اندرکاران ساخت مجموعه تخت سلیمان، زرتشتی بودند و ذهنیت این دین کاملا بر معماری و هویت‌ مجموعه اثر گذاشته است. بنابراین آشنایی کامل با محیط تخت سلیمان به درک عمیق از دین زرتشت احتیاج دارد.

در نمای هوایی از تخت سلیمان، چشمه بیضی شکل در وسط دیده می شود و در اطراف حصاری می بینیم که به طرز عجیبی از طرح بیضی چشمه پیروی کرده است. اگر این بیضی را با خطی فرضی از دروازه شمالی به حصار جنوب به 2 نیم تقسیم کنیم متوجه حقایق جالبی می شویم. چهارطاقی آتشکده درست در وسط محور قرار می‌گیرد و محور در ادامه از وسط چشمه می‌گذرد؛ این یعنی کانون آتش و آب در یک راستا قرار دارند. 

همه بناهای شرق این محور کاربرد دینی، آیینی و قدسی داشته اند؛ آتشکده، معبد آناهیتا، محل نگهداری آتش مقدس، گنج خانه و مکان‌های آموزشی موبدان. چرا که بنا به باور زرتشتیان، شرق محل برآمدن روشنی و سپنتامئنو (نیروی نیکی و خرد) است. در غربِ محور فرضی، به فضاهایی با کاربری دنیوی، سیاسی و اداری اختصاصی بر می خوریم؛ ایوان خسرو، تالار ستون‌دار، تالار غذاخوری، تالار تاج‌گذاری و سرویس های بهداشتی که بنا بر باور زرتشتیان جایگاه انگره‌مئنو یا نیروهای اهریمنی است.

تخت سلیمان در ارتباط تنگاتنگی با محیط طبیعی، آب و ساختار جغرافیایی خود است. مجموعه پیرامون چشمه آب شکل گرفته است و همه مصالح به کار رفته در تخت سلیمان بوم‌آورد و در تناسب کامل با بستر طبیعی هستند. 

سه عنصر از عناصر چهارگانه مقدس در معماری تخت سلیمان نقش داشته اند. چهار آخشیج آب، آتش، خاک و باد عناصر چهارگانه مقدس هستند. تبعیت حصار بیرونی و هویت کلی مجموعه از دریاچه و طراحی معبد آناهیتا در ستایش آب را می توان نشانه ای از توجه به عنصر آب دانست. آتش و باورهای مرتبط به آن نیز در آتشکده آذرگشنسب و محوطه های اطرافش بر شکل ساخت گنبد و چهارطاقی تاثیر گذاشته است. بیشتر سازه‌های تخت سلیمان از آجر قرمزرنگ هستند و غلبه رنگ آجری و خاکی در مجموعه آشکار است که می توان آن را نشانی از عنصر خاک تلقی کرد. تخت سلیمان در صفه‌ای نسبتا مرتفع با زمستان‌هایی سخت و تابستان‌هایی خنک قرار گرفته و وزش باد در آنجا شدید است.

در تخت سلیمان سازه ها ارتباط نمادینی با کارکردشان دارند. آتشکده بنایی برای رسیدن از کثرت خاکی به وحدت آسمانی، معبد آناهیتا جلوه‌ای نمادین از بارورشدن زمین توسط آسمان به کمک باران و ایوان خسرو بنایی شاهانه برای نمایش شکوهمندی، غرور و چیرگی بر جهان.

در تخت سلیمان به آرامش معنوی فضا توجه شده است. دهلیز این مجموعه به عنوان حصار امنیتی دوم عمل می کند و در عین حال تفکیک کاربری فضاهای مختلف و هدایت دقیق افراد در محوطه را بر عهده دارد تا آرامش فضا به طور کامل تامین شود.

در ساخت محوطه تخت سلیمان از قرینه سازی استفاده‌ شده است. این تکنیک از ویژگی های اقوام شمالی و عنصر قالب در معماری ساسانی است که در دوره‌های بعد به طور جدی الگوبرداری شد و در معماری اسلامی مساجد به اوج خود رسید. 

داستان ها و رازهای تخت سلیمان

تخت سلیمان | شهری که دیوها آن را ساختند

بیشتر ما داستان حضرت سلیمان و دیوهایش را شنیده ایم؛ دیوهایی که به فرمان او بودند و هر آنچه می خواست را انجام می دادند. اطلاق نام تخت سلیمان به این اثر باعث شده تا در ذهن عموم رابطه ای بین این مجموعه و حضرت سلیمان شکل بگیرد و تصور بر این باشد که تخت سلیمان هم ساخته دیوهای سلیمان است. باوری عامیانه این شهر را محل سکونت سلیمان نبی می داند و به این موضوع اشاره دارد که نیروهایی فرازمینی به دستور حضرت سلیمان سازه هایی عظیم را در آنجا بنا نهاده اند که انسان از عهده ایجاد آنها بر نمی آید. بر اساس این داستان ملکه بلقیس هم در این مکان حضور یافته است؛ زنی که بنا به روایاتی به همسری سلیمان در آمد. حتی داستانی در مورد زندان دیو در نزدیکی تخت سلیمان وجود دارد که می گوید، سلیمان نبی، دیوهایی را که از فرمانش سرپیچی می کردند به درون آن می افکنده است.

در این مطلب هم در تاریخچه و هم در بخش معماری به نکات مهمی در این زمینه اشاره کردیم، گفتیم که این مجموعه در منابع مختلف با نام های گنزک، گنجک، کادزاکا یا گزکا، جزن یا جزنق و ... خوانده می شود و تخت سلیمان، نام امروزی آن است. تا همین جا احتمالا دریافته اید که تخت سلیمان هیچ ارتباط تاریخی با سلیمان نبی و دیوهایش ندارد اما این همه تکرار نام و عناصر داستان سلیمان در این محوطه چه معنایی دارد؟ قلمرو این پادشاه_پیامبر یهودی شمال میان رودان و فلسطین امروزی بوده است و هیچ سند تاریخی از حضور او در ایران و آذربایجان وجود ندارد. پس چرا اینجا به تخت سلیمان شهرت یافته است؟

تا 400 سال پس از ورود اسلام، تخت سلیمان هویت و کارکرد خود را به عنوان آتشکده حفظ کرده بود و برخی از آن با عنوان شیز یاد کردند. در دوره سلجوقیان بود که این مکان خالی از موبدان زرتشتی شد اما باز هم در منابع مکتوب به نامی از سلیمان نبی برای این محوطه برنمی خوریم و احتمالا شکل گیری این داستان به دوره های بعد از این باز می گردد. داستان حضور سلیمان و دستور ساخت کاخ ها به دیوان و پریان و سرانجام حضور ملکه بلقیس در این محوطه آن قدر دقیق و با جزئیات است که نمی تواند ساخته و پرداخته ذهن ساده چوپانان و افراد محلی باشد. سازندگان این داستان آگاهی کامل به منابع دینی داشتند. به نظر می‌رسد با متروک شدن این مکان در دوره صفویه، مبلغان دینی داستانی را پیرامون حضور سلیمان برای این محوطه تاریخی ساختند، مردم محلی نیز پس از باور این قصه، به آن شاخ و برگ دادند. به این ترتیب اجزا و عناصر موجود در محیط به‌شیوه ای هوشمندانه به بخش های مختلف داستان سلیمان نسبت داده شد. داستانی که در قرآن نیز از آن یاده شده است و اثری از تخت سلیمان در آن دیده نمی شود.

تخت سلیمان زادگاه زرتشت

گفتیم که در برخی منابع از این مکان با نام شیز یاد شده است. بسیاری از مورخان اسلامی به پیروی از منابع مکتوب عصر ساسانی، ائیریانم ونجه یا همان شیز در میان مراغه و زنگان را زادگاه زرتشت دانسته اند که مطابق است با تخت سلیمان امروزی.

اما بررسی‌های علمی پژوهشگرانِ دینی را به این نتیجه رسانده است که زادگاه زرتشت شرق ایران و در نزدیکی آرال بوده است. این اندیشمندان استدلال می‌کنند که در عصر ساسانیان محل تولد زرتشت را در نوشته‌ها به آذربایجان منتقل کردند؛ چرا که اینجا در نزدیکی تیسفون -پایتخت ساسانی- قرار داشت و مکان مقدس یکی از سه آتشکده بزرگ ساسانی بود و نه جایی در قلمرو پارتیانِ اشکانی.

تخت سلیمان | محل نگهداری جام مسیح

درباره ارتباط میان زاده شدن مسیح و جوشیدن آب چشمه تخت سلیمان نیز داستانی در منابع آمده است. نوشته‌ای دستنویس در صومعه واتوپدی به نقل از منابع ارمنی می گوید ستاره شناسان و پیشگویان هرمز، پادشاه ایران، به او خبر تولد نوزادی را می‌دهند که سرنوشت جهان را تغییر می‌دهد. او فرستاده‌ای را به مکان پیش‌گویی شده می فرستد. فرستاده، هدیه پادشاه را در غار به حضرت مریم می‌رساند و از او کیسه ای حاوی خاک مقدس می گیرد؛ اما پیش از رساندنش به دست پادشاه، در محل کنونی تخت سلیمان بیمار می‌شود. فرستاده کیسه را پیش از مرگ همانجا در کنار چشمه دفن می‌کند. در ادامه شاه پارسی فردی را به محل مرگ او می‌فرستد. فرستاده با دیدن روشنایی شگفت انگیزی در شب، محل دفن کیسه را می‌یابد و در آنجا آتشکده ای برپا می کند که آتش آن تا جاودان بسوزد.

در برخی منابع آمده است صلیب عیسی و جامی که عیسی و حواریانش در شام آخر از آن نوشیدند، در تصرف اورشلیم به دست خسروپرویز افتاد و به ایوان خسرو در تخت سلیمان (یا طاق کسرای تیسفون) آورده شد. هراکلیوس در جنگ تلافی جویانه اش توانست صلیب مقدس را باز پس گیرد اما جام مقدس را نیافت. گفته می شود این جام به همراه گنج خسرو به دریاچه انداخته شده است.

افسانه طاقدیس و بزرگترین گنج خسروپرویز

برخی کارشناسان بر این باورند که عبارت تخت طاقدیس در ادبیات اسطوره ای و متن های تاریخی غربی و ایرانی، به ایوان خسرو در تخت سلیمان اشاره دارد. در توصیف طاقدیس از عباراتی مانند تختی شبیه به یک کره بزرگ یا گنبدی مانند آسمان، یا سریری از عاج و آبنوس استفاده شده است. ابعادی که برای طاقدیس در منابعی مانند شاهنامه و نوشتار ابودلف آمده، نشان دهنده بزرگی آن در مقیاس یک بنا هستند و نه یک تخت شاهانه. طاقدیس همان چیزی است که در کتاب های ادبی و تاریخی، به عنوان بزرگترین میراث خسروپرویز و یکی از گنج های هفتگانه او از آن یاد شده است.

کدرنوس -از مورخان رومی- می‌گوید پس از فرار پرویز، هنگامی که هراکلیوس پا به گنزک گذاشت با تخت بزرگی روبرو شد که به یک منحنی شباهت داشت. گویا تصویر یا مجسمه‌ بسیار بزرگی از خسروپرویز نیز آنجا بوده است. او می‌گوید آن تخت را با سیم و زر و آبنوس آراسته بودند و چهار قالی از پارچه زربافت و مزین به مروارید و یاقوت داشته که متناسب با چهار فصل بوده اند. درباره این چهارگانه بودن تخت و حرکتش مبتنی بر چهار فصل ابهام هایی وجود دارد. ممکن است این متون به چهار ایوان شرقی شمالی و جنوبی که به قرینه ایوان غربی وجود داشته و تنها پایه‌های آنها باقی مانده، اشاره داشته باشند.

گفته می شود بر فراز تخت (ایوان) نقش خورشید و ماه و صورت های فلکی وجود داشته و تصاویری از بزرگان ساسانی در بزم و رزم و شکار می آراسته است. جالب اینجاست که بر اساس گفته ها وسایلی در ایوان موجود بوده که به کمک آنها قطرات مصنوعی باران و صدای رعد ایجاد می کرده اند. گویا ایوان سایبان متحرکی نیز داشته که مانند ساعتی برای تعیین اوقات عمل می کرده است. این سایبان دارای ویژگی های ستاره شناسانه بوده و آن را منقوش به تصاویر سیارات هفتگانه، دوازده برج فلکی و حالات گوناگون ماه کرده بودند.

هراکلیوس در حمله خود ایوان، آتشکده، ساعت ایوان و تمام آنچه ربودنی نبود را به آتش کشید و از میان برداشت و امروزه هیچ اثری از این طاقدیس وجود ندارد.

تخت سلیمان | پر از انرژی های خوب

در اینجا باید شما را با فرضیه ای به نام گایا آشنا کنیم. بر اساس این فرضیه، زمین روحی زنده و آگاه دارد و حیات موجودات در آن جزئی از حیات کلی این کره محسوب می شود. این فرضیه ریشه‌هایی باستانی دارد و اقوام باستانی جهان مانند مایاها به زنده بودن زمین باور داشته اند. بر اساس گایا، 16 حلقه انرژی مانند عصب های دارای بار مغناطیسی گرد زمین را فراگرفته اند. از نقاط تقاطع این حلقه ها 52 چرخه یا چاکرای انرژی تشکیل می شود که هرکدام دارای نامی بخصوص هستند و سه راس دارند که عبارتند از:

• اهرام مصر که به عنوان راس الهام شناخته می شود.
• کعبه که آن را راس ساختار می خوانند.
• تخت سلیمان که راس خلاقیت است.

این سه راس مثلثی را به نام گلوی زمین تشکیل می دهند و در چاکرای گلوی زمین چرخه‌ عنصر هوا از عناصر چهارگانه مقدس جریان دارد. 

شاید این توضیحات در نگاه اول گیج کننده باشند و یا موجب تعجب شما شوند اما کافیست کمی درباره چاکراهای زمین جستجو کنید تا بیشتر آن را بشناسید. در این جستجوها به این موضوع می رسید که بسیاری از مردم در جهان به این فرضیه باور دارند و برای هماهنگ شدن با نیروی زندگی زمین و کسب انرژی حیات به تخت سلیمان شگفت انگیز سفر می‌کنند.  

 بد نیست به این موضوع توجه کنید که تخت سلیمان پیوسته مکانی معنوی برای حضور ادیان گوناگون بوده است؛ روزگاری، مانایی ها در حوالی آن و بر فراز زندان سلیمان به نیایش می پرداختند، در دوره ای مهم ترین آتشکده ساسانی در آن ساخته شد و ایلخانان در آن مسجدی برای مسلمانان ساختند. اما چه چیزی به تخت سلیمان این ویژگی دینی را بخشیده و آن را به مکانی معنوی در طول تاریخ تبدیل کرده است؟

ساعت و هزینه بازدید از تخت سلیمان

زمان بازدید: 09:00 تا 19:00 در شش ماه اول سال و 09:00 تا 17:00 در شش ماه دوم سال

تعطیلات: تاسوعا و عاشورا، 28 صفر، شهادت حضرت علی (ع)، شهادت امام جعفر صادق (ع)، 14 خرداد

هزینه بازدید: 5000 تومان برای گردشگران ایرانی و 50000 تومان برای گردشگران خارجی

نکات مهم در بازدید از تخت سلیمان

استفاده از توضیحات راهنمایان سایت که مسلط به زبان انگلیسی، آذری و فارسی هستند رایگان است و حتما توصیه می‌شود. زیرا بدون حضور راهنما سازه‌های موجود برای‌تان کمتر معنا و جذابیت خواهند داشت. شماره تماس راهنمای رسمی بازدید سایت:  آقای علی‌نیا  09143825295

به دلیل سرمای حاکم بر منطقه در روزهای کم بازدید و میانی هفته در فصل زمستان اگر مراجعه کردید و کسی حضور نداشت با تماس تلفنی، نگهبانان در محل حضور می‌یابند و امکان بازدید خواهید داشت.

بهترین فصل بازدید از تخت سلیمان

برای برنامه ریزی بازدید به فصل هم توجه داشته باشید. در ادامه وضعیت این جاذبه و منطقه را در فصول مختلف شرح داده ایم:

بهار: بهترین زمان برای بازدید از تخت سلیمان، بهار است؛ چرا که در این فصل با هوای خنک و طبیعت شگفت انگیز منطقه رو به رو خواهید شد.

تابستان: تخت سلیمان در تابستان نیز آب و هوای نسبتا خنکی دارد. همراه داشتن لوازمی مانند کرم ضدآفتاب، کلاه و عینک آفتابی ضروری است. ارتفاعات پایین‌تر در طول مسیر گرم خواهد بود بنابراین لباس خنک بپوشید اما برای اول صبح یا غروب یک لباس گرم همراه داشته باشید.

پاییز و زمستان: در این فصل ها بازدیدی بسیار سرد و گاهی همراه با برف در انتظار شما خواهد بود اما با داشتن تجهیزات مناسب زمستانه، با خلوتی و شکوه برفی این شهر خاموش روبرو خواهید شد.

دسترسی از شمال غرب | شاهین دژ

اگر از استان های شمال غرب ایران به تخت سلیمان سفر می‌کنید شما را به تخت سلیمان می رساند.

دیدنی های اطراف

زندان سلیمان یا زندان دیو | 3.5 کیلومتر

کوه بلقیس | 9 کیلومتری شمال شرقی تخت سلیمان

زندان برنجه | 13.1 کیلومتر

چمن متحرک چملی | 38 کیلومتر

ویدیویی کوتاه از تخت سلیمان

نظرات گردشگران خارجی در مورد تخت سلیمان

در اینجا سری می زنیم به وبسایت راهنمای سفر تریپ ادوایزر و نگاهی داریم به آخرین نظراتی که در مورد این جاذبه ثبت شده اند:

گردشگر ایتالیایی | تاریخ بازدید مرداد 98

دیدن اینجا به اندازه کل سفرم به ایران می ارزید

تخت سلیمان و زندان سلیمان مکان هایی شگفت انگیز و خارق العاده هستند و یک دهکده کوچک بین این دو وجود دارد. من چهار ساعت را در این دو جاذبه و دهکده گذرانده ام و دوست دارم به زودی برگردم. می توانید شب را در این روستا و در خانه های سنتی که به تازگی مرمت شده اند، بمانید. این شدیدا توصیه می شود.

گردشگر نیوزیلندی | تاریخ بازدید فروردین 98

بسیار جالب

اینجا مکان جالبی است و هنوز بخشی از سازه هایش را می توانید ببینید. محلی خیره کننده که با کوه های زیبا احاطه شده است و دریاچه بزرگی در میان آن قرار دارد. تنها کافیست 1 دلار خرج کنید تا راهنما در مورد همه اینها به شما توضیح دهد. با توضیحات او می فهمید که اینجا چه قدر شگفت انگیز است!

بعد از نقد و بررسی کارناوال | حرف‌های خودمانی سفرم

در سفر نوروز 97 به زنجان مثل خیلی‌ها این تردید جدی رو داشتم که 150 کیلومتر تا تخت سلیمان بروم یا نه و اصلا اونجا چه چیزی منتظرمه. حسی بهم می‌گفت تخت سلیمان رو باید دید. وقتی رسیدم و پنج ساعت اونجا موندم و نهایتا با اصرار و تهدید همسفرها ناچار به ترک اونجا شدم فهمیدم که اون حس درست می‌گفت. من هیچ کدام از افسانه‌های این مجموعه رو باور ندارم. ماجرای چاکرای انرژی رو هم زیاد جدی نمی‌گیرم و در این‌طور مساله‌ها آدم دیرباور یا شاید ناباوری هستم. اما اونجا چیزی عجیب و نادیدنی جریان داشت. انگار به سرچشمه‌ای از انرژی وصل بشی که هرچه قدر پیش از اون دلتنگ، کسل یا خسته بوده باشی همه رو پاک کنه و بهت احساس سرشاری بده. چیزی که همسفران من هم همگی احساس کردن. البته آگاه بودن به اینکه کجا قدم می‌گذاری و داشتن راهنما به تقویت این حس حتما کمک می‌کنه. پس دعوت می‌کنم پیش از سفر مطالب این پست رو یه بار دیگه نگاه کنید و بعد خودتون رو به روح تخت سلیمان بسپرید؛ جایی که انسان‌هایی با باورهای مختلف از سه هزار سال پیش مقدس‌ترین حالات معنوی خودشون رو تجربه کردن. چندان تفاوتی نداشت با چه دین و آیینی از تخت سلیمان بازدید می‌کردیم. روح حاکم بر فضا مارو به پرستش پاکی‌ها، ستایش شکوه‌مندی‌ها و فروتنی در برابر ایمان چندهزارساله آدم‌ها دعوت می‌کرد. 

غروب دریاچه تخت سلیمان انگار تجربه‌ای روی این زمین نبود. حاشیه دریاچه نشستم و به ماجرای کیسه‌ای خاک و اون فرستاده فکر کردم. به آخرین غروبی که ازینجا نگاه کرده بود و به نظرم رسید آتش مقدس هنوز و تا همیشه اینجا روشنه.

شما هم در بازدیدتون از تخت سلیمان حسی عجیب تجربه کردید؟ تجربه شما چه‌طور بود؟ 

حضور آقای علی نیا روح دیگری به بازدید ما بخشید. ضمن سپاس از ایشان امیدواریم در سال‌های حضورشان در تخت سلیمان بتوانند همچنان برای بازدیدکنندگان پرانرژی و تاثیرگذار باشند.