موزه عصر آهن تبریز | اولین موزه صحرایی ایران

موزه عصر آهن تبریز که از آن با عنوان اولین موزه صحرایی ایران یاد می‌کنند را در گشت‌وگذار امروزمان خواهیم دید. فضای این موزه با دیگر موزه‌هایی که تا به حال از آن بازدید کرده‌اید. اینجا قرار است اسکلت‌هایی را ببینید که با روش‌های خاص به خاک سپرده شده‌اند. اگر برای بازدید از موزه عصر آهن تبریز مشتاقید و برای پرسش‌های ساعات بازدید موزه عصر آهن تبریز و قدمت موزه عصر آهن تبریز دنبال جواب می‌گردید این مطلب را تا انتها بخوانید.

چرا موزه عصر آهن تبریز ؟

• نخستین موزه صحرایی ایران است.
• از موزه‌هایی با آثار کهن و قدمتی بالغ بر 3500 سال است.
• با توجه به نوع و قدمت آثار دارای ارزش جهانی بالایست.
• نشان‌دهنده تمدن و فرهنگ دوران باستان است.

موزه عصر آهن تبریز | گورستانی شگفت‌انگیز 

سایت‌موزه (1) عصر آهن، گورستانی شگفت‌انگیز و البته مخوف، مدفن انسان‌ها در عصر آهن بوده است که سال 1376 طی یک عملیات خاک‌برداری برای ساخت مجتمع در تبریز کشف شد. این محوطه باستانی با قدمتی بالغ بر 3500 سال در جوار مسجد کبود تبریز قرار دارد و به دلیل قدمت بالا دارای ارزش جهانیست.

سایت موزه عصر آهن پس از انجام کاوش و مرمت در سال 1386 به عنوان نخستین موزه صحرایی ایران شروع به فعالیت کرد. از آثار به دست آمده در این سایت می‌توان به 38 گور که افراد در آنها به شیوه جنینی دفن شده‌اند به همراه اشیایی همچون سفال، ابزار جنگی، جواهر و... اشاره داشت. به دلیل قرارگرفتن صورت اجساد به سمت شمال و به طور کلی نحوه دفن آنها، این قوم را پیروی آئین مهرپرستی (2) می‌دانند. نکته جالب دیگر که در مورد این اجساد نظرها را به خود جلب می‌کند این است که اکثر اجساد یافت شده این محوطه در سنین پایین مرده‌اند و اسکلت‌ها به صورت جنینی دفن شده‌اند؛ در کنار هر اسکلت نیز ظروف‌های سفالی قرار داشت که عمدتا سفال‌های نخودی و خاکستری رنگ بودند.

از این کاوش تعدادی اسکلت کشف شد که 2 اسکلت به موزه آذربایجان انتقال یافت؛ 120 اثر در قالب ظروف در این موزه نگهداری می‌شود و زیورآلات زنان که اکثرا سنگ‌های قیمتی بودند نیز در موزه آذربایجان نگهداری می‌شود. طبق پیش‌بینی باستان‌‌شناسان 50 درصد این گورستان حفاری شده و باقی آن زیر خانه قدیمی جنب گورستان است که این خانه هم اکنون در تملک سازمان میراث فرهنگی است تا ادامه کاوش‌ها بر روی آن انجام گیرد. با ما همراه شوید تا شگفتی‌های این گورستان را بیشتر بشناسید. 

پاورقی

1- موزه‌هایی هستند که به شکل طبیعی در محوطه کاوش‌های باستان شناسی ایجاد شده‌اند و در آن آثار کشف شده بدون هیچگونه تغییری به نمایش در می‌آیند.

2- یک آئین ایرانی پرستش ایزد خورشید، پیمان و مهر (میثرَه/میترا) وابسته به هزاران سال پیش از میلاد بود که در اوج گسترش جهانی خود در سده‌های دوم و سوم میلادی از هند تا انگلستان و اسپانیا پیروانی داشت.

داخل موزه عصر آهن تبریز

ورود به موزه عصر آهن تبریز در واقع ورود به مکانی نیمه تاریک و نَمور در دل زمین است؛ جایی که تاریخ با تمام خستگی‌هایش نفس می‌کشد و گذشته این آب و خاک را یادآوری می‌کند. به ساختمانی با دیوار ساده کاهگلی و راه پله‌های چوبی می‌رسیم؛ از حدود بیست پله پایین می‌رویم و در انتها به ورودی کوچک مجموعه می‌رسیم که باجه بلیت فروشی هم آنجا قرار دارد. سپس وارد محوطه سایت خواهید شد. این سایت دارای دو بخش (قبور و اسکلت‌ها، ظروف و آثار) است که به وسیله پل‌ها به هم وصل شده‌اند.

قبور باستانی، اسکلت‌ها و ظروف سفالی (کوزه، خمره و...) در این موزه نگهداری می‌شود. شکل این گورستان همانند تپه است و این ویژگی باعث شده تا سطح گورها متفاوت باشد و اجساد در سطح و عمق یکسانی دفن نشوند؛ ارتفاع قبور پایین‌تر از قدمگاه تعبیه شده است، تا بازدیدکنندگان اسکلت‌ها و نحوه دفن آنها را به خوبی ببینند.

بازدید خود را از بخش اول که مربوط به اسکلت‌ها و گورهای تکی است، آغاز می‌کنیم. در اینجا اجساد به حالت جنینی دفن شده‌اند که نشاندهنده این باور بوده که انسان به همان شکلی که در رحم مادر بوده است باید دفن شود؛ تنها یکی از اجساد این مجموعه به شکل طاقباز دفن شده که احتمال داده می‌شود انعطاف‌پذیری برای تدفین جنینی را نداشته است. پیشینیان بر این باور بودند که انسان‌ها پس از مرگ دوباره زنده می‌شوند و به زندگی خود ادامه می‌دهند پس مردگان خود را با ظروف آب و غذا دفن می‌کردند، همچنین مردان با ابزار جنگی، زنان با جواهرات و کودکان با لوازم بازی‌شان در این محوطه دفن شده بودند. تعداد سفال‌ها و ظروف قبور متفاوت است و آنهایی که طبقه اجتماعی بالاتری داشتند با تعداد ظروف بیشتری دفن شده‌اند.

نکته حائز اهمیت تدفین ثانویه (1) تعدادی از این اجسادست که نشان‌دهنده اهمیت و قداست این قبرستان است؛ مردم کوچ‌نشین قبیله اجساد خود را که در محل‌های دیگری فوت کرده بودند در این محل دفن می‌کردند. می‌توان گفت یکی از دلایل متلاشی شدن اسکلت‌ها مسافت طولانی و عدم توجه به سالم نگهداشتن جسد در طی مسیر بوده است. مردگان زن بر پهلوی چپ و مردان بر پهلوی راست دفن می‌شدند؛ در صورتی که اجساد قبل از ظهر به خاک سپرده می‌شدند د به سمت شرق و پس از ظهر به سمت غرب دفن می‌شدند؛ اما صورت همه آنها رو به شمال بوده است.

پس از عبور از دالان وارد بخش دوم، بخش آثار و اشیاء می‌شویم. در اینجا بخشی از دیوار را داخل کادر انداخته‌اند، کنار هر سوراخ و فرورفتگی را شماره‌گذاری کرده‌اند و کنار آن هم یک تابلو نوشته شده از آثار با شماره‌گذاری وجود دارد؛ از مسئول سایت علت را جویا شدم، گفتند همه فرورفتگی‌ها محل پیدا شدن آثار و سفالینه‌هایی است که در تابلو با شماره مشخص شده‌اند. تمامی آثاری هم که از میان دیوارها کشف شده، در همان‌جا و داخل محفظه‌های شیشه‌ای نگه‌داری می‌شود. به‌دلیل اینکه این سایت پایین‌تر از سطح زمین و به‌شکل غاری بدون نور است، برای نورگیری بهتر با استفاده از انواع روشنایی‌های زمینی و دیواری، روشنایی قابل توجهی به آن داده‌اند.

پاورقی

1- نوعی از تدفین است که جسد قبلاً در محوطه ديگری گوشت و بافت ماهيچه خود را از دست داده و فقط اسكلت باقیمانده است.

نکات جالب موزه عصر آهن تبریز

این محل 400 سال گورستان بوده است و اجسادی که در ارتفاع پایین‌تری قرار دارند قدمت بیشتری دارند؛ البته فرضیه شیب‌دار بودن گورستان هم در اینجا مطرح است.

 گروه کاوش برای رسیدن به لایه‌های پایین‌تر، قبور لایه‌های بالاتر را جمع کرده و پس از مرمت و تهیه شناسنامه معرفی، در محفظه‌هایی به شکل تابوت شیشه‌ای به نمایش درآیند.

 اجساد زن و شوهری که به شکل جنینی در کنار هم دفن شده بودند و زیور آلات زنان که بیشتر از سنگ‌های قیمتی بودند در موزه آذربایجان نگهداری می‌شوند.

برای اجساد شهری پیدا نشده و احتمال داده می‌شود افراد این گورستان کوچ نشین بوده‌اند و این گورستان برایشان قداست خاصی داشته است.

علت مرگ هیچ یک از اجساد مشخص نشده و با توجه به پراکندگی قبور احتمال داده می‌شود برخی از اجساد تدفین ثانویه شده باشند.

با توجه به این‌که "جهت نور خورشید" در دفن اجساد مورد توجه قرار گرفته است، این احتمال وجود دارد که انسان‌هایی که در این منطقه می‌زیسته‌اند به آئین مهرپرستی (میترائیسم) اعتقاد داشته‌اند.

براساس اطلاعات راهنمایان مجموعه میانگین قد اجساد کشف شده در این گورستان تاریخی تقریبا متوسط بوده و تنها چند مورد از اجساد قد بلند (دارای قد 2 متر و 185 سانتی متر) هستند.

در اطراف برخی از قبور تخته‌سنگ‌هایی چیده شده و برخی دیگر بر اطراف خود تکه سنگی ندارند. برخی از قبور نیز بلا استفاده مانده و هرگز حفر نشده‌اند و صرفا تکه سنگ‌های حاشیه قبر خودنمایی می‌کند.

سنگ چینی دور اجساد نمادی از دیواره رحم است.

هم‌اکنون بخشی از این گورستان تاریخیست که مورد حفاری و عملیات باستانشناسی قرار گرفته و احتمال این‌که این گورستان ادامه داشته باشد، زیاد است.

گور نوزادان به صورت ساده بوده و گور نوجوانان در سازه‌های مربعی با دو ظرف سفالی همراه بوده است.

امکانات

• سرویس بهداشتی
• نمازخانه
• راهنما

اطلاعات بازدید

ساعات بازدید: همه روزه از ساعت 09:00 الی 14:00

هزینه بازدید: اتباع ایرانی 4000 تومان، اتباع خارجی 30000 تومان

تعطیلات سالانه موزه: تاسوعا، عاشورا، رحلت پیامبر اکرم، شهادت حضرت علی (ع)، شهادت امام جعفر صادق (ع)،  رحلت امام خمینی (ره)

نکات بازدید: 

• از ابتدای کشف این محوطه تغییری در آن صورت نگرفته و موزه به شکل یک غار باقی مانده است، به همین خاطر ظرفیت بازدید محدود به 15 نفر است.
•  ورودی مجموعه دارای چندین پله است و برای بازدید از گورها و آثار موجود باید از پل‌های چوبی باریکی عبور کنید.
• برای عبور ویلچر مسیری تعبیه نشده است.
• با توجه به شیوع کرونا و تعطیلی موقت موزه‌ها پیش از بازدید با مجموعه تماس حاصل نمایید.

نحوه نگهداری آثار

با توجه به قرارگیری موزه در فضای هشت متر پایین‌تر از خیابان و بالا بودن آب‌های زیرزمینی، مسیر رودخانه‌ای و حفر چاه‌های خانگی، این محل بسیار مرطوب است. باتوجه به این مورد برای نگهداری محوطه، قبور، اسکلت‌ها و ظروف تدابیر خاصی در نظر گرفته شده است. برای محوطه در دیوارها و سقف سایت دستگاه فن تعبیه شده و در زمان‌های مناسب درها باز می‌شوند تا جریان هوا رطوبت را از بین ببرد. کنترل رطوبت داخل قبور که 39% است، با قرار دادن مواد سیلی کاژل که نوعی دفع کننده رطوبت است انجام می‌گیرد؛ از آنجا که استخوان‌های انسانی و اشیای همراه آنها بسیار حساس هستند از این‌رو نگهداری از آنها باید توسط کارشناسان مربوطه با دقت بیشتری انجام گیرد. اقداماتی که در این زمینه برای اسکلت‌ها و اشیاء انجام گرفت شامل پیشگیری از جذب املاح خاک و نابودی آثار، محافظت اولیه توسط مواد شیمیایی، از بین رفتن نمک‌های خاک، ترمیم سفال و اجساد و استفاده از پارالوئید روی اجساد برای تثبیت جزئی بود.

مرمت و بازگشایی موزه آذربایجان

محوطه باستانی مسجد کبود یا سایت عصر آهن تبریز واقع در شمال شرق بنای مسجد کبود تبریز با طول (شرقی- غربی) 276 متر و عرض (شمالی- جنوبی) بطور متوسط 102 متر و مساحت 28290 مترمربع (حدود 3 هکتار) است که در سال 1376 کشف شد. در شهریور 1377 طی بازدید آقای نصرت ا... معتمدی کارشناس سازمان میراث فرهنگی کشور، نشانه‌هایی از آثار هزاره اول ق.م مشاهده و به پژوهشکده باستان شناسی گزارش شد. پس از آن سازمان میراث فرهنگی آذربایجان شرقی در فاصله 80 متری شرق بنای مسجد کبود گمانه‌‌ای حفر کرده و وجود تدفین متعلق به هزاره اول ق.م آشکارگردید. در اردیبهشت و خرداد 1378 هیاتی به سرپرستی آقای معتمدی برای کاوش در محوطه مسجد کبود به تبریز اعزام شد. طی فصل اول کاوش، تعداد 38 گور، کاوش شد و یکی از گورها که دارای 2 اسکلت (زن و مرد) به همراه اشیاء تدفینی بود، بلوک برداری شده و به موزه ملی آذربایجان انتقال یافت.

پس از پایان فعالیت‌های این هیات، سازمان میراث فرهنگی آذربایجان شرقی اقدام به تهیه نقشه از محوطه و آثار آن نمود و  اواخر سال 1378 نمایشگاهی از آثار بدست آمده در طی کاوش در موزه آذربایجان برگزار شد. مراحل بعدی کاوش و حفاظت مقدماتی طی سالهای 1382-1379 به سرپرستی آقای دکتر علیرضا هژبری نوبری انجام یافت که بنابر نتایج کاوش، آثاری متعلق به گورستان عصر آهن و آثار پراکنده کف‌های استقراری احتمالا فصلی، رسوبات طبیعی و... مشاهده شد.

با توجه به موقعیت استراتژیک محوطه مسجد کبود و واقع شدن آن در میان شهر، همجواری محوطه با مسجد کبود و نزدیکی به موزه آذربایجان، احداث موزه باز و حفظ آثار در جای خود، امری الزامی به نظر می‌رسید؛ لذا انجام عملیات ساماندهی و تجهیز محوطه به منظور آماده سازی برای بازدید عموم از تاریخ 1385/12/17 از سوی سازمان میراث فرهنگی تبریز صورت پذیرفت.

 عملیات فوق در سه فاز به ترتیب زیر انجام پذیرفت:

• فاز اول، عملیات حفظ و مرمت اسکلت‌ها
•  فاز دوم، ساماندهی موزه اصلی
• فاز سوم ساماندهی محوطه بیرونی موزه

مراسم گشایش سایت موزه عصر آهن تبریز در تاریخ 1386/02/30 با حضور آقای دکتر جعفری معاونت فرهنگی و ارتباطات سازمان میراث فرهنگی کشور انجام شد و محوطه در معرض بازدیدعموم قرا گرفت.

سخن آخر

 گشت امروزمان در موزه عصر آهن شاید برایتان کمی حس ترس را القا کرده باشد.

بازدید شما از این موزه شگفت‌انگیز چگونه بوده است؟

نظر شما درباره این سایت موزه چیست و چگونه با آن آشنا شدید؟

چه چیزی بیشتر از همه درباره این سایت برایتان جذابیت داشته است؟

بازدید آن‌را به سایرین هم توصیه می‌کنید؟