پریوش سارانی
نویسنده ارشد کارناوال
انتشار
27 دی 1402
به روز رسانی
30 دی 1402
گربه کاراکال که آن را با نام گربه سیاه گوش کاراکال نیز میشناسند، گونهای بسیار زیبا و نادر از گربهسانان در حیاتوحش است. این پستاندار شگفتانگیز در خاورمیانه و آفریقا زندگی میکند و یکی از سنگینترین و سریعترین انواع گربهسان در میان گربهسانان کوچک محسوب میشود؛ مطالعات ژنتیکی نشان میدهد که گربه طلایی آفریقایی و یوزگربه نزدیکترین خویشاوندان کاراکال به شمار میروند. دانستنی های جالب درباره سیاه گوش کاراکال وجود دارد؛ همراه ما باشید تا این موجود خارقالعاده را بیشتر بشناسید.
چرا گربه کاراکال مهم است ؟
- گربه کاراکال، سیاه گوش کاراکال یا منگوله گوش از زیباترین گونههای جانوری و گربهسانان کوچک است که در خاورمیانه و آفریقا زندگی میکند.
- سیاهگوش کاراکال یکی از سنگینترین و سریعترین انواع گربهسانان کوچک محسوب میشود.
- گربه کاراکال را یکی از نادرترین موجودات میدانند.
- این موجود خارقالعاده از شگفتیهای حیاتوحش به شمار میآید.
آشنایی با گربه کاراکال | نادرترین گربه سانان ایران
کاراکال یکی از 8 گونه گربهسان موجود در کشور است که به آن سیاهگوش بیابان نیز میگویند؛ شاید نام کویر کاراکال یزد را شنیده باشید، جایی که آن را زیستگاه کاراکال میدانند. پراکندگی این گونه محدود به آفریقا و آسیا است؛ جمعیت این گربهسان در قزاقستان به دلیل داشتن زمستانهای سخت و در هندوستان به شدت محدود شده است. برخی کاراکال را حیوان خانگی میدانند، اگرچه این گربهسان بهراحتی رام میشود اما نباید فراموش کرد که زیستگاه این گونه منحصربهفرد، تنها در طبیعت است، جایی که به آن تعلق دارد. وجود دسته موهای بلندی که روی گوشهای کاراکال وجود دارد ظاهر خاصی به این حیوان داده است و یکی از ویژگیهای خاص این جاندار محسوب میشود. گربه کاراکال در همه نوع زیستگاه خشک مانند زیستگاههای نیمه بیابانی، جنگلهای استپی و خشک زندگی میکند اما این گونه در مناطق کویری و بسیار خشک مانند مناطق مرکزی شبه جزیره عربستان مشاهده نمیشود.
پیشینه نام کاراکال
کاراکال از راسته گوشتخواران با نام علمی Carnivopa و تیره گربهسانان با نام علمی Felidae است. بهدلیل موهای سیاه و بلندی که در پشت و انتهای گوشهای بزرگ این گربه وجود دارد، به این نام معروف شده است. کاراکال از ریشه ترکی Qhara-Qulqq به معنای جانوری گوش سیاه است که در منابع و کتب جانورشناسی از این حیوان با نام Persian lgnx و Desert lgnx نیز یاد کردهاند. در زبان فارسی قدیم به کاراکال "پروانک" هم میگفتند که به معنی کسی است که پیک یا قاصد را راهنمایی میکند. نام دیگر این گربه (شاطر شیر)، به معنی پیشدونده شیر بوده است.
ویژگیهای ظاهری کاراکال
کاراکال جثهای بزرگتر از گربههای اهلی دارد؛ طول سر و بدن 55 تا 90 سانتیمتر، طول دم 22 تا 34 سانتیمتر، ارتفاع بدن 40 تا 50 سانتیمتر و وزن 8 تا 18 کیلوگرم است و بدن کشیده و استوانهای شکل و دست و پای بلندی که دارد این جاندار را متمایز کرده است. در کاراکال پاها بلندتر از دستها و کف پا پهن است . این گربهسان گوشهای بزرگ و مثلثی شکلی با دستهای از موهای سیاه، به طول تقریبی 5 سانتیمتر در انتهای آن دارد. گوشهای کاراکال توسط ۲۰ عضله مختلف کنترل میشوند؛ این دستگاه حساس شنوایی، امتیاز بزرگی در یافتن شکار برای سیاهگوش کاراکال بهشمار میرود.
کاراکال در قسمت پشت بدن خزی انبوه، کوتاه و به رنگ زرد شنی متمایل به قرمز تا دارچینی متمایل به قهوهای با هالهای سیاهرنگ دارد. این جاندار از معدود گربهسانانی است که هيچ خط و خالی روی بدن ندارد، شاید بتوان این ویژگی را نوعی سازگاری برای زيستن در مناطق بیابانی دانست. زیر بدن، چانه و گلو کاراکال سفید و بالای چشمها و پشت گوشهایش سیاه و خط سیاه باریکی نیز از گوشههای دهان به چشمها امتداد یافته است. تولههای کاراکال خالهای قرمزرنگ در ناحیه زیرین بدن دارند و رنگ بدنشان تیرهتر از بزرگسالان است؛ در این جاندار نر و ماده همشکلاند اما مادهها جثه کوچکتری دارند، کاراکال دمی کوتاه و باریک بدون انتهای سیاه رنگ دارد که حدود یک سوم طول سر و تنه است.
ویژگیهای رفتاری کاراکال
میتوان گفت کاراکال اغلب اوقات فعالیت دارد اما بیشترین فعالیت این حیوان هنگام شب، اوایل غروب و هنگام طلوع آفتاب است. شاید در روزهای زمستانی هم این جاندار را در حال شکار ببینید اما بهطور کلی کاراکال را حیوانی شبگرد میدانند. کاراکال تمایل به زندگی انفرادی دارد و قلمرو وسیعی را به خود اختصاص میدهد؛ این گربهسان زیر بوتهها، شکاف سنگها و حفرههای طبیعی لانه میسازد و کف آن را با پشم و پر میپوشاند و معمولا روزها در زیر بوتهها استراحت میکند.
ویژگیهای فیزیکی کاراکال موجب شده تا این حیوان بسیار چابک باشد. گربه کاراکال هنگام مواجه با پرندگان بهطور عمودی به هوا میپرد و با سرعت بالایی آنها را در زمین و آسمان شکار میکند. این موجود در برخورد با انسان و وسایل نقلیه حیوان بسیار ترسویی است، گاهی با مشاهده اتومبیل بهشدت متوحش و بیحرکت میشود، بهطوریکه آنها را میتوان با دست گرفت. کاراکال به آسانی رام و تربیت میشود و در گذشته آن را برای شکار خرگوش، آهو، روباه و پرندگان تربیت میکردند.
تولید مثل کاراکال
کاراکال در زمستان جفتگيری میکند و پس از 68 تا 81 روز، معمولا 2 تا 3 توله بهدنيا میآورد. تولهها در زمان تولد 200 تا 250 گرم وزن دارند و پس از 4 تا 10 روز چشمانشان باز میشود؛ در حدود 9 تا 10 ماهگی از مادر جدا شده و در 2 سالگی بالغ میشوند. جانوران در اسارت که تغذیه مناسبی دارند، میتوانند تعداد بیشتری توله به دنیا بیاورند.
جفتگیری سیاهگوش کاراکال در تمام طول سال امکانپذیر است اما در زمانی که تغذیه مناسبتر باشد احتمال آن بیشتر است؛ تغذیه مناسب به باروری جنس ماده کمک میکند. دوره فحلی مادهها ۱۴ روزه است و ماده با چندین نر به نوبت جفتگیری میکند.
تغذیه کاراکال
جبیر (نوعی آهو)، خدنگ، خرگوش، پرندگانی نظیر هوبره، کبک، مارهای سمی، موش، آهو، بز کوهی کوچک، بچه شترمرغ و حشرات از غذاهای مورد علاقه کاراکال است؛ این جاندار در صورت کمبود طعمه طبیعی از دام اهلی نیز تغذیه میکند. کاراکال مهارت بسیار زیادی در شکار پرندگان دارد؛ این گربهسان برای شکار حیوانهای بزرگتر پس از تعقیب و گریز بر روی گلوی شکار پریده و سپس خوردن شکار را از شکم آغاز میکند، اين جانور قادر است آب مورد نياز بدنش را از طعمهاش تأمين نمايد.
طول عمر کاراکال
میانگین طول عمر کاراکال در حیاتوحش بین 9 تا 15 سال و در اسارت در صورتیکه از تغذیه، مراقبتهای پزشکی و نگهداری مناسبی برخوردار باشند، میتوانند تا 19 سال عمر کنند. سیاه گوش کاراکال با افزایش سن در طبیعت ممکن است به دلیل عفونتهای پوستی درمان نشده و یا عفونتهای ناشی از جراحات بیمار شود. همچنین مانند گربههای خانگی گاهی از حیوانات دیگر هاری گرفته و میمیرد.
سرگین کاراکال
کاراکال معمولا سرگین خود را در مناطق قابل رؤیت میگذارد. سرگین کاراکال سفت و محکم، بهرنگ خاکستری روشن تا سیاه است و بهصورت چند قسمتی دیده میشود و معمولا مملو از مو (موهای نازک موش، خرگوش و یا پرهای پرندگان) و استخوانهای نسبتا کوچک است.
زیستگاه و پراکندگی کاراکال
کاراکال در آفریقا (بهویژه در نواحی جنوبی) و آسیا از شبه جزیره عربستان تا غرب هندوستان زندگی میکند. زیستگاه سیاهگوش استپهای خشک، نواحی نیمهبیابانی، بوتهزارها، ساوانا و جنگلهای کمدرخت است و بهندرت در نواحی همیشهسبز و جنگلهای کوهستانی دیده میشود.
در ایران گربه کاراکال در مناطق بیابانی و نیمهبیابانی بهویژه حاشیه کویر مرکزی زندگی میکنند. شهرستان مهریز منطقه حفاظت شده کالمند در استان یزد، شهرستانهای استهبان، نیریز و منطقه بهرام گور، استان خراسان شمالی، استان ایلام، لرستان، خراسان جنوبی، منطقه حفاظتشده عباسآباد نائین از بهترین زیستگاهها برای سیاهگوش کاراکال است. اخیرا در استان چهارمحال و بختیاری بخش ناغان این گونه جانور یافت شد.
کاراکالها مناطقی که شامل پوشش گیاهی خوب و یا مناطق صخرهای که پوششی جهت پناه آنها برای کمین کردن مهیا کند را ترجیح میدهند و گاهی در شکافهای زمین و حفره حیوانات دیگر لانه میسازد.
انواع گونههای کاراکال
9 زیر گونه مشخص از کاراکال وجود دارد که هفت زیر گونه در آفریقا و 2 زیر گونه در آسیا گزارش شده است.
- بزرگترین جمعیت آفریقایی کاراکال در آفریقای جنوبی (C.c.caracal) و نامیبیا (C.c.damaransis) زندگی میکند و در آسیا زیر گونه ترکمنستانی کاراکال (C.c.michaelis) و زیر گونه جنوبغرب آسیا (C.c.schmitzi) شرقیترین حد پراکنش کاراکال محسوب میشوند که فراوانی آنها کمتر از جمعیت آفریقایی کاراکال است.
- زیر گونهای که در ایران وجود دارد به احتمال زیاد از زیر گونه جنوبغرب آسیا schmitzi است.
- احتمال دارد کاراکالهای بخشهای شمالیتر ایران از زیر گونه michaelis باشند؛ تعیین دقیق زیر گونه کاراکال در ایران نیاز به مطالعات بیشتری دارد.
خطرات و تهدیدها
- در ایران تخریب زیستگاه ، وجود ناامنی در زیستگاهها، تصادفهای جادهای، کمبود طعمه از خطراتی است که این موجود را تهدید میکند. همچنین ایجاد و توسعه جادههای دسترسی که برخی از جادهها از داخل مناطق حفاظتشده و زیستگاههای حیاتوحش عبور میکنند را نباید نادیده گرفت.
- ساختوساز و شهرنشینی باعث کمبود غذای کافی شده و این حیوان را در معرض گرسنگی قرار داده است.
- کاهش طعمه طبیعی و یا ورود انسان به زیستگاههای گونه بهواسطه جادههای دسترسی که در نتیجه حیوان به جوامع انسانی نزدیک شده و به دامهای اهلی حمله میکند و توسط انسانها کشته میشود.
- کاراکال به سبب اینکه جانوری بسیار محتاط و مخفیکار است، نسبت به حضور انسان بسیار حساس بوده و در صورت احساس خطر از جانب انسان ممکن است تا چند روز از مخفیگاهش خارج نشود و از لحاظ غذا دچار کمبود شود.
- فقدان آموزش و آگاهی جوامع محلی از اهمیت این گونه و بسیاری از گونههای دیگر که در رأس هرم غذایی قرار دارند تهدید جدی و چالشی پیشروی بسیاری از گونههای کمیاب است.
- شیر و کفتار دو شکارچی اصلی سیاه گوشها محسوب میشوند و ممکن است در قلمروی خود با هم تداخل پیدا کنند.
- انسان از دیگر دشمنان سیاه گوشها محسوب میشود. بسیاری از کشاورزان برای جلوگیری از شکار دامهای خود توسط سیاه گوشها، این گربهسانان را از بین میبرند.
- سگ گله مهمترین عامل تهدید این گوشتخوار در ایران محسوب میشود؛ متأسفانه چندی پیش در اصفهان شاهد بودیم که کاراکال از ترس سگ گله به درختی پناه برد اما در نهایت توسط سگ گله شکار شد.
حفاظت کاراکال
براساس قوانين سازمان حفاظت محيط زيست کاراکال در زمره گونههای حمایت شده است. اين جانور در گروه کمترین نگرانی (LC) فهرست سرخ IUCN و در قاره آسيا در پيوست I کنوانسيون CITES قرار دارد. به نظر میرسد کاراکال از جمله گربهسانانی است که بهدلیل زندگی در مناطق دورافتاده، خشک و عدم تعارض با انسان از وضعيت نسبتا مناسبی برخوردار است. این گونه از نظر سازمان حفاظت محیط زیست ایران، گونهای حمایت شده محسوب میشود.
مشاهده کاراکال در مناطق مختلف
- 8 آبان 1402 کاشان- ایرنا: رئیس اداره حفاظت محیط زیست اردستان از شناسایی گونه نادر، کمیاب و حائز اهمیت گربه «کاراکال» برای نخستین بار در منطقه حفاظت شده خارو این شهرستان خبر داد.
- 13 دی 1402 تربتحیدریه- ایرنا: رئیس نمایندگی حفاظت محیط زیست شهرستان رشتخوار واقع در جنوب خراسان رضوی گفت: یک گونه ارزشمند گربهسان به نام «کاراکال» برای نخستینبار در این شهرستان مشاهده شد.
- 26 شهریور 1390 ایلام - خبرگزاری مهر: دوربین تله محیط زیست طبیعی استان ایلام برای اثبات زندگی این گربهسان وحشی "کاراکال" در یکی از بوتهزارهای کوهستانی بدره کار گذاشته شده بود که در نهایت منجر به عکسبرداری از یک گونه نادر شد.
- 30 بهمن 1401- خراسان رضوی: علی اصغر حمزهپور با اشاره به ثبت تصاویر یک قلاده گربه وحشی موسوم به گربه 'کاراکال' در عرصههای طبیعی شهرستان بردسکن اظهارکرد: این تصاویر با دوربین تلهای به ثبت رسیده و نویدبخش ازدیاد نسل این گونه جانوری در این منطقه است.
- 12 شهریور 1402- سیرجان: سرپرست اداره حفاظت محیط زیست سیرجان گفت: کاراکالِ سیرجان اینبار بهصورت واضح در قاب تصویر دوربین تلهای جای گرفت.
- 1 مهر 1396 - فارس: معاون فنی اداره کل حفاظت محیط زیست استان فارس با اشاره به ثبت تصاویر یک قلاده گربه وحشی موسوم به گربه 'کاراکال' در پارک ملی بموی شیراز گفت: این تصاویر با دوربین تلهای به ثبت رسیده و نویدبخش ازدیاد نسل این گربه کمیاب در این پارک است.
- 17 فروردین 1402 - خوزستان: به گزارش خبرگزاری صدا و سیما استان خوزستان ، معاون محیط طبیعی اداره کل حفاظت محیط زیست خوزستان گفت: برای نخستین بار تصویر این جانور کمیاب توسط رضا بزرگ نیا از علاقمندان به حیات وحش تصویربرداری شد.
- 26 مهر 1397 - رئیس محیط زیست فارس گفت: گربه سان کمیاب از گونه کاراکال بر اثر تصادف در جاده کازرون تلف شد.به گزارش اول فارس به نقل از محمودی رئیس اداره حفاظت محیط زیست فارس ، بر اثر برخورد کاراکال با خودرو سواری در جاده کازرون، تقاطع بوشیگان، این گونه کمیاب از گربه سانان کشته شد.
- 11 تیر 1401 - کرمان: به گزارش اداره روابط عمومی و امور رسانه حفاظت محیط زیست استان کرمان: از یک قلاده کاراکال در منطقه آزاد شمس شهرستان انار با همکاری محیط بانان منطقه، توسط دوربین های تله ای تصویربرداری شد.
- 5 مهر 1395: به گزارش گروه جامعه ، متاسفانه پنجشنبه یک کاراکال بر اثر برخورد با خودروهای عبوری در بادرود از توابع نطنز در استان اصفهان ازبین رفت.
- 31 اردیبهشت 1392: یک توله کاراکال در کبیرکوه ایلام مشاهده شد.
- 23 تیر 1401: کارشناسان اداره کل حفاظت محیط زیست استان یزد در حین بازدید و پایش پارک ملی سیاهکوه اردکان، موفق به مشاهده یک کاراکال شدند.
خطر انقراض سیاه گوش کاراکال
- جمعیت دقیق سیاه گوش در جهان مشخص نیست اما به نظر میرسد جمعیت این حیوان در آفریقای جنوبی و نامیبیا که غذای کافی برایش وجود دارد در حال افزایش است.
- همچنین اعتقاد بر این است که بیشترین جمعیت سیاه گوشها در کوههای کیپ شرقی در آفریقای جنوبی زندگی میکنند.
- به نظر میرسد در شمال آفریقا بهدلیل شکار بیرویه، جمعیت این حیوان رو به کاهش است.
- در آسیا نیز به دلیل کشته شدن تعداد زیادی از این حیوانات توسط کشاورزان جمعیت سیاه گوش رو به کاهش است.
دوستی شیر و کاراکال
در قدیم به کاراکال، پروانه، پروانک، فَرانَک و شاطر شیر هم میگفتند؛ چراکه در مناطقی که این دو جاندار در کنار یکدیگر زندگی میکنند، ارتباط نزدیکی میان آن دو دیده میشود و سیاهگوش بسیاری از زمانها از شکار شیر تغذیه میکند.
بوفون، طبیعتدان فرانسوی قرن هجدهم، وابستگی متقابل شیر و سیاهگوش کاراکال در آفریقا را توضیح داده است؛ در نواحی حاره آفریقا، کاراکال بهدلیل جثه کوچکی که دارد در کنار شکارچیان بزرگی مثل شیر، کفتار و پلنگ زندگی میکند و از باقیمانده غذای همنوعان قدرتمند خود استفاده میکند. در برخی موارد هم سیاهگوش کاراکال گاهی ناخواسته راهنمای شیر در پیدا کردن شکار میشود؛ قوه بویایی کاراکال بسیار قویتر از شیر است، شیر با کمک شامه تیز سیاهگوش کاراکال میتواند طعمه را از فرسنگها دورتر پیدا کند.
کاراکال و انسان
متأسفانه کاراکال در برخورد با انسان و وسایل نقلیه، جانور بسیار ترسویی است و گاهی هنگام مواجه با اتومبیل کاملا متوحش و بی حرکت میشود بهطوریکه میتوان آن را با دست گرفت؛ سیاهگوش کاراکال در مقایسه با خویشاوند گربهسان خود یوز، جانوری کوچکتر، ضعیفتر و کندتر است.
امروزه شاهدیم که کاراکال گاهی به عنوان حیوان خانگی نگهداری میشود و بهخوبی با زندگی در کنار انسان خو میگیرد. شکار این جانور برای استفاده از پوستش بهویژه در غرب و مرکز آفریقا تهدیدی برای ادامه حیات اوست.
حقایق جالب درباره سیاه گوش
- سیاه گوش کاراکال حتی به حیواناتی که از او سه برابر بزرگترند هم حمله میکند.
- این حیوان درست مانند پلنگ، گاهی اوقات باقیمانده غذایش را در میان درختان و بوتهها پنهان میکند.
- سیاه گوش میتواند بیش از 4.5 متر در هوا پرش کند و در یک جهش قادر به کشتن 10 تا 12 پرنده است.
- گفته شده سیاه گوش در هر گوش خود 20 ماهیچه دارد که شنوایی خوبی به او بخشیده و در ردیابی طعمهها به او کمک میکند.
- فعالیت کاراکال به شدت متأثر از شکارهایش است به طوری که اگر از پرندگان شکار کند بیشتر در روز و اگر از جوندگان و سایر موجودات شکار کند بیشتر اوقات شبگرد است.
- کاراکالها در بالا رفتن از درخت مهارت بالایی دارند و برای فرار از دست سگها یا بردن طعمههای خود به بالای درخت، مانند پلنگ از درخت بالا میروند.
- وسعت قلمرو کاراکال ارتباط مستقیمی با وزن بدن جانور و ارتباط معکوسی با فراوانی طعمهها دارد.
- قلمرو نرها تا ۵۰ درصد با یکدیگر همپوشانی پیدا میکند و میتواند شامل قلمرو چندین ماده بشود.
- سرعت عمل سیاه گوش با ارزشترین ابزار دفاعی این حیوان در برابر دشمنانش است و با پوشش بدن و توانایی استتار میتواند خود را از دشمنان در امان نگه دارد؛ گاهی حتی برای جلوگیری از دیده شدن توسط شکارچیان روی زمین دراز میکشد.
- دیدن سیاهگوش کاراکال در حیات وحش حتی در مناطقی که فراوانی زیادی دارند، بهندرت اتفاق میافتد چراکه این جانور خود را بهخوبی پنهان میکند.
تفاوت سیاهگوش وشق سرده Lynx با سیاهگوش کاراکال سرده Caracal
سیاهگوش کاراکال را نباید با گربهسان دیگری با نام علمی (F lynx) اشتباه گرفت که در گذشته وشق و در دوران معاصر سیاهگوش نامیده میشود. این دو جانور شباهت ظاهری زیادی به هم دارند که میتوان به داشتن گوشهایی سیاه اشاره کرد. تا مدتها در طبقهبندیهای علمی جانورشناختی نیز سیاهگوش در سرده Lynx قرار میگرفت و در زبانهای اروپایی با نامهایی چون لینکس ایرانی، صحرایی و یا آفریقایی شناخته میشد. امروزه این جاندار را در سرده خاص خود در زیرخانواده گربهسانهای کوچک قرار گرفته است. سیاهگوش وشق شامل چهار گونه وشق اوراسیایی، وشق کانادایی، وشق ایبری و گربه دمکوتاه است و در جنگلهای کوهستانی با تراکم بالای بته و درختچه و علف زندگی میکند.
سخن آخر
حیاتوحش هر کشوری، گنجینهای غیرقابل جایگزین و بینظیر برای آن کشور محسوب میشود؛ گنجینهای که باید برای حفظ و نگهداری آن حداکثر تلاش را به کار بست. سیاه گوش کاراکال از جمله جانداران ارزشمندی است که باید برای حفظ و بقا آن کوشید؛ اما باید بدانیم این مهم تنها با تکیه بر اقدامات سازمان حفاظت محیط زیست و سایر نهادها مؤثر نخواهد بود، بلکه مردم جامعه نیز باید در این راه حداکثر تلاش خود را به کار گیرند تا این مخلوقات زیبا هم بتوانند در زیستگاههای کوچک مختص به خودشان که بشر با خودخواهی بخش وسیعی از آن را اشغال کرده، در آرامش زندگی کنند.
1 دیدگاه
بسیار زیبا و دقیق همه چیز بیان شده در مورد این خلقت خدا ممنونم
17 اسفند 1402