قالی فارس | میراث ناملموس ایران در یونسکو

مردمان کشور عزیزمان ایران صنایع‌دستی بی‌نظیری را خلق کرده‌ا‌‌ند که یکی از آن‌ها قالی فارس است. از آنجا که قالی بافی استان فارس به سبکی خاص و متفاوت انجام می‌شود معیارهای لازم برای ثبت شدن در فهرست میراث ناملموس در یونسکو را داشت و در این لیست قرار گرفت. از جمله این فرش‌ها می‌توان به فرش بهارلو یا کشکولی اشاره کرد که در ادامه مطلب پیش‌رو به‌طور مختصر به معرفی‌شان پرداخته‌ایم. همراه ما باشید.

چرا قالی فارس؟

• از صنایع‌دستی استان فارس است که قدمتی دیرینه دارد.
• این فرش حاصل دستان هنرمند زنان عشایر است.
• نقوش این قالی طرحی ذهنی و برگرفته از زندگی روزمره عشایر است.
• در بیشتر این فرش‌ها از مواد اولیه طبیعی استفاد می‌شود و همه افراد خانواده در بافت آن مشارکت دارند.
• فرش دست‌بافت ایرانی در سراسر جهان به زیبایی و کیفیت شهرت دارد و در این میان فرش فارس در زمره فرش‌های اصیل و نفیس قرار گرفته است و به‌عنوان میراث ناملموس ایران در فهرست یونسکو ثبت شده است.
• فرش‌های قشقايی نه تنها در ايران که در سطح جهان نيز به‌دلیل ویژگی‌هایی مانند اصالت نقش‌ها، رنگ‌های زيبا و کيفيت ممتاز بافت مشهور و مورد تقاضا است.

قالی فارس | تجلی دستان هنرمند عشایر 

فرش و قالی ایرانی ازصنایع‌دستی ارزشمند و پرزحمتی است که هنر دستانی توانا و ذهنی خلاق را به نمایش می‌گذارد. مهارت فرش‌باقی در استان فارس از هنرهایی است که زنان عشایر‌ آن را به زیبایی هر چه تمام‌تر خلق می‌کنند، در بهار یا پاییز پشم گوسفندان را به نخ تبدیل کرده و سپس با رنگ‌های طبیعی به آن جلوه‌ای خاص می‌دهند. مردان و پسران ایل چیدن پشم و رسیدگی به دارهای قالی و دستگاه‌های ریسندگی و بافندگی را انجام می‌دهند، در حالی که زنان و دختران انتخاب رنگ و بافت را عهده‌دار می‌شوند و مهارت‌ها را آموزش می‌دهند. هیچ بافنده‌ای نمی‌تواند دو فرش یکسان ببافد، در واقع آن‌ها تجسمی از زندگی عشایری خود را می‌بافند. یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد همه قالی‌های عشایری استفاده از دار قالی افقی است اما در سال‌های اخیر دار ایستاده نیز استفاده می‌شود، عشایر در حال کوچ این دارها را با خود حمل می‌کنند تا هر زمان نیاز بود آن‌ها را نصب کرده و به بافتن ادامه دهند. تعداد کارگاه‌های قالی‌بافی در شهر شیراز محدود است. بیشتر قالی‌هایی که در شهر بافته می‌شوند کیفیت دست‌بافت‌های مرغوب ایلیاتی را ندارند، این فرش‌ها بیشتر از پشم‌هایی با جنس متوسط و رنگ‌های طبیعی قرمز تیره، قهوه‌ای، آبی سیر و چند رنگ کلاسیک دیگر بافته می‌شوند. 

ثبت یونسکو: در سال 1389 با شماره 00382 در فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو به ثبت رسیده است.

تاریخچه قالی فارس

قالی‌بافی در شهر شیراز به قرن‌ها پیش باز می‌گردد که از آن زمان تا به امروز در این هنر تغییرات چشمگیری را شاهد بودیم. این هنر از دوران کریم‌خان زند به اوج خود رسید و نام قالی شیراز را بر سر زبان‌ها انداخت. منابع مکتوب نشان می‌دهند که در سرزمین پارس فرش بافته می‌شده است. براساس اسناد فرش‌بافی فارس، قالی گره‌بافته و گلیم حدود 12 قرن قدمت دارند و قدیمی‌ترین سند در این زمینه اموال خزانه هارون الرشید عباسی است. در خزانه فرش خلیفه هزار تخته (فرش گره بافته) ارمنی، سیصد تخته دشت می‌شان، پانصد تخته طبیری و هزار تخته بافت دارابجرد بوده است. 

ویژگی های مهم قالی فارس

هنر و صنعت بافندگی فارس در وهله نخست, هنری عشايری و در وهله دوم هنری روستايی وابسته به عشاير به‌شمار می‌رود. قشقایی‌ها و ايل خمسه بيش از ديگر عشاير به اين هنر اشتغال دارند و روستائيانی که در مسير اين ايل‌ها زندگی می‌کنند نیز به توليد قالی و ساير دستبافت‌ها مشغول‌اند. این فرش‌های دست‌بافت بیشتر به‌عنوان کالایی برای مصرف شخصی و نه تجارت تولید می‌شود و به دلیل این‌که توجهی به نوسانات بازار فرش ندارند طرح‌های آن‌ها رنگ‌آميزی و طراوت خاصی دارند. در سالهای اخير بافندگان عشايری طرح‌های مورد علاقه مشتریان را می‌بافند اما ذهنی‌بافی و رنگ‌های مرسوم پيشينيان را نیز همچنان ادامه می‌دهند. قاليچه‌های ايلات خمسه کار تيره عرب و باصری است که طرح‌های متنوع و فارسی‌باف دارند و تماما از پشم تهيه می‌شوند.

تمام مراحل بافتن از ابتدا تا انتها را زنان انجام می‌دهند. دار قالی ايل قشقايی مانند ساير عشاير افقی است و بافنده برای بافتن بر روی زمين می‌نشيند. افقی بودن دار برای هماهنگی با زندگی عشایری و سهولت حمل آن بر پشت چهارپایان است. روستائیان نیز هر سال تعداد زيادی قاليچه می‌بافند، اين مردمان که پيشينه ايلی و چوپانی دارند همانند عشاير از دارهای افقی استفاده می‌کنند ولی قاليچه‌های آن‌ها از نظر جنس, مرغوبيت قاليچه‌های ايلات را ندارند. ذهنی‌بافی هنری است که خلاقیت عشایر را نشان می‌دهد، این نقشه‌های ذهنی نوعی بازآفرينی سنتی است که از نسل‌های پيشين به مردم امروز رسیده و در آن بافندگان ايلی همان نقوش را تکرار می‌کنند بدون آنکه از نقشه استفاده کنند. به دلیل این ویژگی معمولا هيچ دو فرشی کاملا  شبيه يکديگر نيستند. بافندگان تازه‌کار  نیز از سرمشق‌هايی به نام حور کمک می‌گیرند. بافندگان قشقایی به اين سرمشق‌ها که يک‌يک نقش‌مايه‌ها و نگاره‌های اصلی بر آن بافته شده، دستور می‌گویند. 

ویژگی‌های مشترک قالی فارس

• تمرکز سبک هندسی بر تمام نقش‌ها.
• زمینه اکثر قالی‌ها عاری از لچک‌هاست و در مرکز آن یک تا سه ترنج لوزی یا شش ضلعی متصل به‌هم قرار دارند.
• حاشیه‌ای که از ۳ تا ۷ قاب تشکیل شده است با نقوش هندسی شده (مانند ستاره‌های هشت گوشه، هشت ضلعی‌های شقه شده، لوزی‌هایی که خط محیطی آن‌ها به‌صورت پلکان است، برگ‌های دندانه‌دار).
• به‌کار بردن رنگ‌هایی که چندان روشن نیستند، بافتی که کلا نرم و شل است و وزن متوسطی دارد.
• وجود یک نوار گلیم بافت آبی و قرمز یا بلوطی، به‌خصوص در قالی‌های قدیمی.
• گره در قالی‌های فارس هم به‌صورت متقارن (ترکی) و هم به‌صورت نامتقارن (فارسی) استفاده می‌شود.

طرح و نقش و رنگ

عشایر قشقایی، خمسه، ممسنی، باصری، و بهارلو در فارس فرش‌هایی با طرح‌های ذهنی و بسیار جالب می‌بافند که یکی از مهمترین این طرح‌ها، ترکی شیرازی بافت ایل قشقایی است و شهرت جهانی دارد. قالیچه‌های شکرلو، قالیچه‌های شیری و یلمه نیز هنر دست ایل قشقایی ساکن در سمیرم علیا و سایر نقاط آن ناحیه است. نقش‌مايه‌ها و نگاره‌هايی مرغی و كله مرغی، نقش‌مايه‌های گياهی، نگاره‌های بته‌ای، نقوش جانوری (چهارپايان)، مشتقات سواستيكا يا گردونه خورشيد، انواع گل‌ها، ستارگان، شكل‌های شطرنجی، نقش‌مايه‌های دندانه‌دار برگ، ماهی‌سان، آرايه‌های چهاربازويی ميانه ترنج‌ها از طرح‌های به‌کاررفته در این قالیچه‌ها است.

به‌طور کلی، قالی‌های شیراز از نظر طرح به دو گروه تقسیم می‌شوند: 

• گروه اول: طرح‌ها و نقش‌های عشایری که از سال‌های گذشته تاکنون تقریباٌ به یک شیوه مشخص بافته شده و تغییرات زیادی نداشته‌اند. ویژگی اصلی این نقوش و طرح‌ها، حالت هندسی و خیالی‌بافی آن‌ها است.
• گروه دوم: قالی‌هایی با نقش‌ها و طرح‌های کاملاٌ متقارن که اکثر آن‌ها از فرش‌های بافته شده در شهر و هنرهایی همچون کاشی، قلمکار و ترمه تأثیر پذیرفته‌اند. در این روش، از شاخ‌و‌برگ، گل‌ها و گیاهان و خطوط مدور استفاده شده و امکان ذهنی‌بافی کمتری در آن وجود دارد. از میان متداول‌ترین و محبوب‌ترین نقش‌های این گروه، می‌توان به نقوش ماهی درهم، گیاهی، افشان و بته‌ای اشاره کرد.

رنگ

رنگ‌هایی از جمله سرخابی، ارغوانی، طلایی، آبی، سرمه‌ای، صورتی، لاکی، سبز، زرد، قهوه‌ای و سفید در رده مهم‌ترین رنگ‌های قالی‌های زیبا و چشم‌نواز شیراز قرار می‌گیرند. برای رنگرزی نخ‌های پشمی در پود گليم از رنگ‌های گياهی يا شيميايی استفاده می‌شود.

كهن‌ترين فرش‌های قشقايی، حداکثر هشت رنگ متمايز دارند، در فرش‌های اواخر قرن دوازدهم هجری قمری به بعد تعداد رنگ‌ها از ده رنگ بیشتر شده و در اواسط قرن سيزدهم هجری قمری به چهارده رنگ می‌رسد. این نشان می‌دهد كه قشقايی‌ها تا اواخر قرن دوازدهم هجری قمری به راز تعدادی از رنگ‌ها، پی‌ نبرده بودند. از نيمه اول قرن سيزدهم، کم‌کم رنگ‌های جدید مانند طلایی، سبز، سرخ در دست‌بافت‌های ظريف و ريزبافت پدیدار شد.

رنگ قرمز تند سرخ‌فام (معروف به رنگ گلی) در هنر فرش‌بافی قشقايی رنگی اساسی است که بيشتر در رنگ‌آميزی ترنج‌ها و گاهی نيز لچک‌ها و زمينه فرش کاربرد دارد اما در حاشيه به ندرت استفاده می‌شود. برای رنگ‌آميزی متن و زمينه قالی، با ارزش‌ترین رنگ برای قشقايی‌ها آبی فيروزه‌ای و پس از آن سبز و رنگ سفيد است که نفيس‌ترين قاليچه‌ها، يكی از اين سه رنگ و كمتر از همه سبز را در متن خود دارند. بعد از تمام این رنگ‌ها، رنگ سرمه‌ای بیشترین استفاده را دارد.

ویژگی‌های فنی بافت قالی فارس

• نوع گره: در بافت این نوع قالی‌‌ها، از گره ترکی و فارسی استفاده می‌کنند که نوع ترکی، در میان بافنده‌های روستاهای بوانات و ابوالوردی و همچنین ایلات عرب متداول و نوع فارسی نیز در میان هنرمندان فرش‌باف روستاهایی جنجگشت و نی‌ریز رواج دارد، همچنین اهالی ایل باصری و قشقایی نیز در این رده قرار می‌گیرند.
• نحوه پودکشی: همه قالی‌های شهر شیراز به دو صورت تخت‌باف و لول‌باف بافته می‌شوند.
• نوع دارها: همه دارهای اصیل این شهر، از نوع افقی بوده و امروزه به‌صورت محدود از دارهای ایستاده هم استفاده می‌شود.

نقش‌ها

• نقش اشكالی: نقش اشكالی، هم در گليم‌های ترنج‌دار و لچک‌-ترنج و هم‌ در بافته‌هايی كه فاقد لچک‌-ترنج است،کاربرد دارد.
• كف ساده: این گروه، قابل تفكيک به دو گروه اصلی است. تمام كف ساده، كه متن و زمينه آن، طرح و نقش ندارد و شامل بدون لچک، لچک‌دار، لچک‌-نيم‌ترنج، لچک اندر لچک و نيمه كف ساده، شامل ترنج‌دار ساده، لچک‌-ترنج و لچک-ترنج‌-نیم‌ترنج است.
• محرمات: نقش محرمات در گليم‌بافی قشقايی، به‌طور عمده استوار است بر نوارهای پهن افقی و گهگاه نوارهای اريب.
• خشتی: گليم‌های قشقايی خشتی، بر اساس شيوه رنگ‌آميزی و طرز آرايش و قرار گرفتن خشت‌ها، دو گروه دارند: خشتی لوزی (شامل دسته‌های منتظم ساده و منتظم منقش) و خشتی چهارخانه (شامل دسته‌های منتظم، نامنتظم، ساده، منقش، يک‌رنگ و چندرنگ).

• قابی: اين گروه گليم‌های بدون ترنج و لچک را شامل می‌شود كه در نقش‌پردازی آن‌ها، از نقش‌مايه‌های متداول گليم‌بافی مکرر استفاده شده است. 

اسلوب و تار و پود فرش فارس

اسلوب بافت فرش‌های فارس در هر ايل و طايفه، تقسيمات فرعی طایفه‌ای و در هر ناحيه فرق می‌كند؛ در فرش‌های دست‌بافتی که به‌طور کامل پشمی‌اند و یا آن‌ها که ریشه ابریشمی دارند، رشته‌های تار رنگ نمی‌شوند و رنگ طبیعی پشم ریشه همیشه نمایان است. بخش اعظم قالی‌های عشایری دو پود، و نزدیک به نیمی از قالی‌های روستایی یک پود است که اغلب به‌صورت رنگ شده در بافته‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند. به همین دلیل بیشتر قالی‌های قشقایی، بهارلو و عرب دارای پود قرمز رنگ، پود قالی‌های نی ریزی به رنگ سفید، پود آباده به رنگ آبی و پود لری به رنگ مشکی، قهوه‌ای و خرمایی است. بیشترین قالی‌های فارس شیرازه تک رنگ یا دو رنگ دارند، شیرازه‌های چند رنگ بیشتر نزد ایلات عرب و قسمت‌هایی از منطقه بوانات مرسوم است.

به‌جز گبه‌های دورو تمام کارهای دست‌بافت‌ بر دارهای زمینی/افقی بافته می‌شوند و دو روش بافت لول و بافت تخت برای این قالی‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. قالی‌هایی که به اسلوب تخت بافته می‌شوند به دلیل نرمی، تختی و انعطاف پذیری، صاف و چسبان بر زمین نمی‌ماند و زود جمع می‌شوند.

گستردگی فرش فارس

بیشتر قالی‌های کهنه فارس تار‌وپودی پشمی دارند و تاروپود نخی تنها در مناطقی مانند کوهستان داراب، اقلید، آباده فراغه و بخشی از نی ریز متداول است و بیشتر در قالیچه‌های ریز بافت مورد استفاده قرار می‌گیرند. بیشتر فرش‌های فارس را مردمان شیراز، آباده، نیریز و بولوردی می‌بافند. 

قالی قشقایی

این قالی‌ها که به‌نام قالی قشقایی فارس یا قالی قشقایی شیراز نیز معروف است، درگذشته صرفا برای مصرف شخصی بافته می‌شده که به‌مرور وارد تجارت شده است. فرش قشقایی ویژگی‌ها و شاخصه‌های مختص به‌خود را دارد که این موجب تمایز آن‌ها از سایر فرش‌ها می‌شود. هنر قالی‌بافی ايل قشقايی، قدمتی دیرینه دارد و در اين مدت، نقش‌و‌نگارهای اختصاصی با سبک‌های خاص غير ايلی در آن استفاده شده، ابداع و نوآوری در آن به‌کاررفته و صدها سال نقش‌های اصيل خود را حفظ نموده‌اند. قشقایی‌ها در فارس گروه بزرگی مرکب از چند طایفه کشکولی، دره شوری، شش بلوکی، صفی خانی، ایگدر رحیمی، گله‌زن، فارسی مدان و قلیچ را تشکیل می‌دهند که در این میان کشکولی‌ها و شش بلوکی‌ها بافندگان چیره‌دستی‌اند. در بافت قالی‌های قشقایی معمولاً چله پشم به‌کار می‌رود و گاه برای تار قالی از موی بز نیز استفاده می‌شود.

قالی قشقایی با قالیچه قشقایی چه تفاوتی دارد؟

قالیچه ‌قشقایی از نظر جنس، طرح، بافت و موارد دیگر درست همانند قالی‌های قشقایی است و تنها در ابعاد و اندازه (متراژ فرش) تفاوت دارند. به‌طور کلی فرش‌هایی با مساحتی بیش از شش‌متر قالی قشقایی و فرش‌هایی را که شش‌متر یا کمترند را قالیچه قشقایی می‌نامند.

گبه 

به‌طور کلی قالی‌ها به سبک دو پوده بافته می‌شوند اما در مناطق روستایی برخی قالی‌ها نیز به سبک تک‌ پوده بافته می‌شوند که به آن‌ها گبه می‌گویند. گبه‌ به دلیل سبک بافت تک ‌پوده بسیار لطیف است اما در عین حال دوام بالایی نیز دارد. یکی از بافته‌های قشقایی گبه است که با پشم مرغوب‌تر و نرم‌تر بافته شده و از تعداد بیشتری پود در آن استفاده می‌شود. گاهی تعداد پودها به هشت تا ده ردیف می‌رسد که در نرمی قالی تاثیر دارد.

یلمه

يَلَمه تقريبا حد وسط گبه درشت و گبه ريز است؛ این قالی‌ها ذهنی‌باف بوده و رنگ ثابتی دارند. از رنگ های آبی، لاکی، سبز، سرمه‌ای، سفید، بنفش و سیاه در بافت و از رنگ‌های گیاهی و صنعتی برای رنگرزی این قالی استفاده می‌شود. تاروپود و پرز فرش از پشم است و اندازه و مساحت کوچکی نیز دارند.

سوزنی قشقایی

تمامی دست‌بافته‌های سوزنی، با تار پشمی و پود پشمی بافته می‌شوند. ويژگی‌های رنگرزی و رنگ‌بندی و رنگ‌آميزی نقش‌مايه‌ها در سوزنی‌ها، به همان پيچيدگی و ظرافت قالی و گليم است. رنگرزی به هر دو صورت گياهی (سنتی) و شيميايی صورت می‌گيرد. در سوزنی قشقايی، هم گل‌وگياه به‌صورت ساده شده و نيمه هندسی و هم مرغان و آهوان گوناگون و بيش از همه گوزن‌ها و طاووس‌های رنگارنگ به‌كار گرفته شده است. مرصع يكی از بارزترين و متداول‌ترين نقش‌های حاشيه‌ای سوزنی محسوب می‌شود.

جاجیم قشقایی

 جاجیم از نظر نوع الیاف 

• جاجيم پشمی يا پشم در پشم كه تاروپود آن، هردو از پشم‌اند.
• جاجيم پشم و پنبه كه تار آن از نخ پنبه و پود آن، نخ پشمی است.

ويژگی‌های رنگرزی و رنگبندی جاجیم

وجود رنگ‌های متنوع و فراوان در جاجیم‌های قشقایی یکی از خصوصیات بارز این هنر محسوب می‌شود. رنگ‌های قرمز، سبز، سياه و آبی از رنگ‌هایی است که در بافت مورد استفاده قرار می‌گیرند، در این میان سليقه بافنده اهمیت زیادی دارد چرا كه رنگ‌ها نقش اصلی را تعیین می‌کنند. امروزه رنگرزی جاجیم هم به‌صورت گياهی (سنتی) و هم شيميايی انجام می‌گيرد.

قالیچه های تصویری قشقایی

با توجه به اهميت شير به عنوان مظهر قدرت و حضور آن در ادبيات كهن ايرانی و از آنجا که در گذشته، اين جانور در بخش‌هايی از فارس سكونت داشته، بخشی از دست‌بافته‌های هنرمندان قالی‌باف به اين موضوع اختصاص یافته است. در گذشته، گبه‌های شيری معمولا روی قاليچه‌های ديگر، در وسط چادر قرار می‌گرفت كه نشانی از دليری و غرور صاحب چادر بود. بافت گبه‌های شيری، سفارشی است و جنبه تجاری ندارد همچنین بافت این نوع گبه‌ها با انقراض نسل شيرها، به‌تدريج در حال منسوخ شدن است.

ثبت جهانی گبه و فرش قشقایی فارس

فرش قشقایی و گبه فارس در هفدهم بهمن‌ماه همزمان با افتتاح سیزدهمین نمایشگاه فرش دست‌بافت فارس در سازمان جهانی مالکیت معنوی (WIPO) ثبت شد. با ثبت معنوی و جهانی فرش قشقایی و گبه، امکان جعل و کپی برداری از این دو محصول از بین خواهد رفت و صادرات آن‌ها نیز رونق خواهد گرفت. سازمان جهانی مالکیت معنوی (وایپو  wipo) یکی از 16 آژانس تخصصی سازمان ملل است که در استکهلم سوئد قرار دارد و از سال 1967 فعالیت خود را با هدف ثبت و تشویق آثار خلاقانه برای حمایت از مالکیت معنوی آثار و تولیدات هنری و صنایع‌دستی، آغاز کرده است. تولید دست‌بافته‌ها به‌خصوص فرش و گبه ریشه تاریخی در ایران دارد، کشورهایی نظیر پاکستان، هند و نپال نیز این محصولات را تولید و به بازار عرضه می‌کنند؛ بنابراین ثبت معنوی این محصولات، می‌تواند زمینه‌ساز رونق بیشتر صادرات فرش و محصولات دست‌بافت ایرانی در بازارهای بین‌المللی باشد. صادرات فرش دست‌بافت استان فارس 14 درصد از کل صادرات فرش ایران را شامل می‌شود.

سخن آخر

صنایع‌دستی که حاصل زحمت و کار دستان توانمند هنرمندان است همیشه جایگاه بالایی دارد. هنر فرش ایران در این میان تقریبا در جای‌جای این کره خاکی شناخته شده و اثری ارزشمند محسوب می‌شود که طرفداران مختص به‌خود را دارد. ذوق و سلیقه‌ای که در بافت این قالی‌ها به‌کار می‌رود خلاقیت بافندگان را به رخ بیننده می‌کشد، با شناختن عمیق‌تر این هنر هم خودمان به دیدی کامل‌تر از آن خواهیم رسید و هم می‌توانیم آن‌ را به علاقه‌مندان نیز معرفی کنیم.