مراسم گلاب گیری شهر کاشان

مراسم گلاب گیری شهر کاشان از مراسم‌های سنتی جذابی است که هر ساله از اواسط اردیبهشت تا خرداد ماه در کاشان و چند شهر دیگر برگزار می‌شود. دیدن عکس گلاب گیری کاشان شما را وسوسه می‌کند تا عزمتان را جزم کنید و خودتان راهی این شهر شده و مراسم را از نزدیک ببینید. مراسم گلاب گیری در کاشان از گذشته‌های دور وجود داشته و امروزه یکی از مهم‌ترین دلایل سفر گردشگران و توریست‌ها به این شهر همین فرآیند گلاب گیری است. در این سفر کوتاه با ما همراه باشید تا همه چیز درباره گلاب گیری کاشان را به شما بگوییم.

چرا مراسم گلاب گیری شهر کاشان؟

• یکی از رسم‌های کهن شهر کاشان است که هر ساله بازدیدکنندگان بی‌شماری را سمت خود می‌کشاند.
• نشان‌دهنده فرهنگ و سنتی است که سالیان دور در این منطقه رواج داشته و امروزه یک جاذبه گردشگری محسوب می‌شود.
• می‌توانید شاهد تولید یکی از خوشبوترین، لطیف‌ترین و زیباترین صنایع باشید.
• مراسم گلاب‌گیری جایی است که می‌توانید مرغوب‌ترین نوع گلاب را در آن تهیه کنید.
• علاوه بر آشنایی با مراسم گلاب‌گیری شاهد جشنواره‌های دیگری که در این فصل از سال برگزار می‌شود نیز خواهید بود.
• به‌جز گلاب می‌توانید انواع عرقیات سنتی که مصارف دارویی زیادی نیز دارند را خریداری نمایید.
• شهر تاریخی کاشان با تولید حدود ۱۵ هزار تن گلاب، بزرگ‌ترین تولید کننده گلاب جهان است.
• آیین گلاب‌گیری کاشان از سال ۱۳۸۹ در فهرست میراث معنوی ایران قرار دارد.

مراسم گلاب گیری شهر کاشان

اردیبهشت ماه فصلی است که زمین‌های کاشان با پوشش گل‌های صورتی رنگ محمدی چهره‌ای دیگر به خود می‌گیرند، زیبایی که نه تنها نوازش‌گر چشمانتان است بلکه عطر بی‌نظیر گل‌هایش فضایی دلنشین را خلق می‌کند. هر ساله با آغاز اردیبهشت کاشان به مقصدی پربازدید برای علاقه‌مندان به گلاب‌گیری و آشنایی با این سنت دیرینه تبدیل می‌شود؛ سنتی بهاری که از اردیبهشت تا پایان خرداد ماه در کاشان و دیگر شهرها برگزار می‌شود. این سنت بازگو کننده فرهنگ و آیینی است که سالیان سال در این منطقه برگزار می‌شده و آن را به جاذبه‌ای پرطرفدار در میان مردم تبدیل کرده است. گلاب‌گیری را در کاشان با نام سنتی آن، لتان، می‌شناسند، در برخی از شهرها نیز از آن با نام عید گلابی یاد می‌کنند.

معمولا برای تولید گلاب، گل محمدی را با مراسمی خاص چیده و داخل دیگ‌های مخصوصی می‌ریزند. با توجه به آثار باستانی کشف شده، از سالیان دور مراسم چیدن گل‌های سرخ و گلاب‌‌گیری رواج داشته است و در حال حاضر حدد 2000 هکتار از زمین‌های زیر کشت به کاشت گل سرخ اختصاص دارد. در گذشته گل‌های چیده شده را بر روی چهارپایان قرار می‌دادند و تا رسیدن بار به مقصد که همان دیگ‌های گلاب‌گیری بود، آن را با سازودهل همراهی می‌کردند. امروزه نیز این رسم کمابیش در برخی مناطق انجام می‌شود؛ از اواسط اردیبهشت تا اواسط خرداد ماه باغ‌داران به کمک اهالی گل‌ها را چیده و به کارگاه‌های گلاب‌گیری می‌برند که ماحصل آن گلابی با عطر و طعم ناب خواهد بود.

آیین گلاب‌گیری کاشان را با عنوان میراث معنوی از سال ۱۳۸۹ در فهرست آثار ملی و معنوی ایران به ثبت رسانده‌اند. در حال حاضر پیشنهاد ثبت این میراث معنوی در فهرست میراث ناملموس یونسکو نیز از طرف ایران به سازمان جهانی یونسکو ارائه شده است که با توجه به شست‌وشوی خانه کعبه در شهر مکه ثبت این فرآیند در فهرست آثار ناملموس یونسکو به‌عنوان اثر معنوی مشترک بین کشورهای ایران و عربستان بررسی می‌شود.

فصل و زمان گلاب گیری کاشان

فصل گلاب‌گیری از اواسط بهار شروع شده و تا پایان آن ادامه دارد؛ این زمان با توجه به هر منطقه ممکن است اندکی تفاوت داشته باشد اما اگر بخواهیم دقیق‌تر بگوییم از 15 اردیبهشت تا 15 خرداد این مراسم انجام می‌شود. در این هنگام از سال، بخش‌های مختلفی از شهر کاشان، شهرها و روستاهای اطراف آن را بوی گل محمدی فرا می‌گیرد. بیشتر مردم در این فصل به کار در مزارع گل محمدی و کارگاه‌های صنعتی گلاب‌گیری می‌پردازند؛ بسیاری از ساکنان نیز در حیاط کوچک خانه خود به گلاب‌گیری مشغول می‌شوند. در کاشان و مناطق دیگری که آب‌وهوای گرم‌تری دارد گلاب‌گیری از اواسط اردیبهشت آغاز شده و تا پایان اردیبهشت ادامه دارد.

در مناطق کوهستانی و سردتر این مراسم تا پایان خرداد ماه طول می‌کشد؛ در شهرها و روستاهای مختلف با توجه به اختلاف دما، زمان شکوفایی گل‌های سرخ از نیمه اردیبهشت ماه تا اواخر فصل بهار متغیر است. جشنواره گلاب‌گیری کاشان از زمان شروع تا پایان برداشت گل محمدی ادامه دارد، به‌طور کلی برداشت گل محمدی در بخش‌ مرکزی کاشان از اوایل اردیبهشت آغاز می‌شود و تا اواخر خرداد ماه در روستاهای کامو و جوشقان قالی ادامه دارد. به دلیل آنکه شهر کاشان دارای آب‌وهوای گرم‌تری نسبت به شهرهای قمصر و نیاسر است، گل‌های محمدی در کاشان زودتر باز می‌شوند و از اوایل اردیبهشت ماه گل‌های سرخ در کاشان آماده چیدن است. در شهرهای قمصر و نیاسر کمی دیرتر و نزدیک به میانه‌های اردیبهشت ماه چیدن گل‌ها و گلاب‌گیری آغاز می‌شود.

برای دیدن گلاب گیری کجا برویم؟     

گلاب‌گیری در هر گوشه‌ای از کاشان به شیوه‌ای متفاوت انجام می‌گیرد و با یکدیگر یکسان نیست؛ به عنوان مثال بعضی‌ها شیب لوله را تغییر می‌دهند، عده‌ای در لوله‌های انتقال گلاب تغییراتی اعمال می‌کنند و برخی نیز پارچ را در محیط استخر مانند قرار می‌دهند تا آب سرد سرتاسر آن را فرا بگیرد و اسانس گل بیشتری از آن متصاعد شود. گلاب‌گیری مراسمی است که هر سال در حدود ۱۴ استان ایران برگزار می‌شود که شهر تاریخی کاشان با تولید حدود 15000 تن گلاب، بزرگ‌ترین تولیدکننده این محصول معطر در جهان محسوب می‌شود و میمند در استان فارس با تولید حدود 12000 تن گلاب در جایگاه دوم قرار می‌گیرد.

شاید برایتان جالب باشد که بدانید شهر اسپارتای ترکیه نیز با تولید حدود ۸۵۰۰ تن، سومین تولیدکننده گلاب در جهان است. کاشان و شهرهای قمصر، نیاسر و مشهد اردهال، مهم‌ترین شهرهای گلاب‌گیری محسوب می‌شوند؛ مزارع اطراف این شهرها از نیمه اردیبهشت ماه مملو از گل‌های محمدی می‌شود که قدم زدن در میان این باغ‌های پُرگُل می‌تواند خاطره‌ای به‌یادماندنی را برایتان رقم بزند.

معروف‌ترین نوع گلاب به قمصر تعلق دارد، شهری که در 33 کیلومتری جنوب کاشان قرار دارد، نیاسر نیز که به کهن باغشهر مشهور است علاوه بر گلاب‌گیری جاذبه‌های دیدنی دیگری همچون آبشار نیاسر، بنای چهارطاقی روی تپه‌های غرب نیاسر و آتشکده نیاسر دارد. از کاشان تا روستای برزک حدود یک ساعت راه است؛ شهری که بیشترین سهم گل منطقه از آن اوست و با توجه به آب‌وهوای خنکی که دارد گلاب‌گیری در آن دیرتر آغاز می‌شود و تا پایان خرداد ماه ادامه دارد.

مقاصد گلاب‌ گیری

انواع گل و کیفیت‌های آن برای گلاب‌گیری

قدمت کشت گل سرخ در ایران به حدد 7000 سال پیش باز می‌گردد. گل سرخ یا گل محمدی از گذشته‌های دور یکی از مهم‌ترین محصولات کشاورزی ایران بوده است و از گیاهان بومی کشور نیز به شمار می‌رود؛ در ایران حدود ۱۳ نوع گل محمدی وجود دارد. بر طبق مدارک موجود، برای نخستین بار بذر این گل را در دوره حکومت صفویان از ایران به ترکیه و سپس سوریه و بلغارستان فرستادند.

سرخ گل ایران یا گل محمدی از خانواده Rosaceus و گونه‌های متنوع رز و سرخ گل‌‌ها است که در منابع مختلف و در كشورهای غربی و انگلیسی زبان به آن Domask Rose می‌گویند. این گل از نظر ویژگی‌های فیزیكی و شكل ظاهری گلی نیمه پرپر با رنگ صورتی و بسیار خوشبو است. در نشست مورخ 1374/09/22 شمسی كه با حضور ریاست انجمن باغبانی ایران و شماری از استادان دانشگاه‌های ایران برگزار شد، گل سرخ محمدی با ویژگی‌های مذكور را به عنوان گل ملی كشور برگزیدند.

در کاشان و شهرها و روستای اطراف آن مرغوب‌ترین نوع گل محمدی پرورش داده می‌شود. گل‌هایی که در ارتفاعات و مناطق کوهستانی می‌رویند دارای کیفیت بالاتر و بهتر نسبت به گل‌های است که در بخش‌های خشک می‌رویند. این گل‌ها به دلیل کیفیت بالایی که دارند گلاب مرغوب‌تری نیز می‌دهند. روستاهای ون، سار، وادقان، خاوه، قالهر، مرق، ویدوج، کامو، جوشقان قالی و آذران، به‌دلیل داشتن آب‌وهوای خنک‌تر و محیط سرسبزتر به نسبت سایر نقاط اطراف کاشان، بیشتر مورد توجه گردشگران قرار می‌گیرند.

روستاهای وادقان و ون که در فاصله ۵۰ کیلومتری شمال‌غربی کاشان قرار گرفته‌اند، باکیفیت‌ترین نوع گل محمدی و در نتیجه مرغوب‌ترین محصول گلاب را دارند. علاوه بر این‌ها انواع عرقیات سنتی از گیاهان کوهپایه‌ای نیز در این مناطق تولید می‌شوند که کتیرا یکی از این گیاهان است.

عطر گل‌های محمدی صبح زود به اوج خود می‌رسد و با بوی مست كننده‌اش از میهمانان استقبال می‌كند. بهترین زمان برای چیدن گل‌ها و تولید گلابی مرغوب پیش از بالا آمدن آفتاب است؛ نور خورشید علاوه بر این اینکه باعث پژمرده شدن گل‌ها می‌شود بر روی کیفیت گلاب نیز تاثیر منفی دارد و از آن می‌کاهد. گل محمدی در ایران فقط یک بار در سال و آن هم در اواسط بهار برداشت می‌شود و کیفیت، عطر، بو، خواص، مرغوبیت و قیمت انواع گل محمدی که در نقاط مختلف ایران کشت می‌شوند کم‌وبیش با هم متفاوت است.

ابزار و وسایل گلاب گیری

• اجاق: در قدیم اجاق از جنس آجر، سیمان، سنگ و یا گل بود، امروزه از اجاق گاز استفاده می‌شود.
• دیگ مسین: از وسایل ضروری برای گلاب‌گیری دیگ مسی است که از مس یا آلومینیوم ساخته می‌شود. این دیگ‌ها در اندازه‌های مختلف از جمله ۳۰، ۴۰ و ۵۰ کیلویی است این دیگ‌ها به طور کلی ظرفیتی 120 تا 150 لیتری دارد و مسگرهای کاشان آن‌ها را می‌سازند.
• پارچ دسته‌دار مسین یا قرابه: ظرف مسی استوانه‌ای شکل که دهانه‌ای تنگ دارد و در فرآیند تقطیر، گلاب در آن ریخته می‌شود. این پارچ با ظرفیت حدود ۳۰ تا ۴۰ لیتر در داخل آب سرد قرار می‌گیرد تا بخارهای گل در داخل آن به مایع تبدیل شود. باید حداقل ۳۰ سانتی‌متر لبه پارچ از آب بیرون باشد تا آب و گلاب با هم مخلوط نشوند.
• نی (نیچه): یک جفت لوله آلومینیومی که به‌طور موازی در فاصله ۵ سانتی‌متری به کمک چند دستک در کنار هم قرار می‌گیرند؛ نیچه رابط بین دیگ و قرابه است و بخار حاصل از جوشش‌های گل و آب را از دیگ به پارچ انتقال می‌دهد. در گذشته جنس نی از چوب خیزران بود؛ این چوب در کنار نی‌زارها یا جوی و برکه‌های آب می‌روید. 
• درپوش دیگ یا تغار مسین: ظرف مسی گودی با تسمه تنگ و دهانه گشاد که با آن در دیگ را می‌بندند. این درپوش به وسیله پیچ و مهره روی دهانه دیگ محکم می‌شود. در گذشته از تغار سفالین استفاده می‌شد و مزیتش این بود كه عطر گل را نمی‌سوزاند.
• شیشه: بهترین ظرف برای نگهداری گلاب ظروفی از جنس شیشه‌ای هستند. این ظروف شیشه‌ای معمولا ظرفیتی حدود 200 گرم تا 3 کیلوگرم دارند. با توجه به اینکه قمصر از گذشته از مراکز اصلی گلاب‌گیری در ایران بوده از روزگاران قدیم تا به امروز کارخانه شیشه‌سازی در آنجا وجود داشته است. 
• حوض آب: حوض آب كه كار دستگاه تبرید (فرایند انتقال گرما از مخزنی با دمای پایین به مخزنی با دمای بالاتر گفته می‌شود) را انجام می‌دهد.
• شاخه: دستگاه كوچک گرمایش گلاب‌گیری كه اغلب به وسیله نفت و گازوئیل تغذیه می‌شود؛ قبلا از هیزم و بوته استفاده می‌شد كه امروزه منسوخ شده است.

نکته: وجود درپوش از جنس سفال و پارچ سرد از تجزیه اسانس گل جلوگیری می‌کند؛ همچنین شیب لوله بر روی تنظیم جرم حجمی مواد لازم برای آماده شدن گلاب تاثیر دارد.

مراحل گلابگیری

چیدن گل‌ها: پیش درآمد مراسم گلاب‌گیری چیدن گل‌هاست که در آن زن و مرد، کوچک و بزرگ و پیر وجوان با هم همراه شده تا برای آغاز این آیین سنتی قدمی بردارند. همه جا را عطر گل فرا گرفته است، گل‌چین‌ها در ساعات نخست روز و پیش از آنکه تابیدن آفتاب شدت بگیرد رهسپار زمین‌ها می‌شوند تا گل‌ها را بچینند. آن‌ها گل را به کمک ناخن‌های دو انگشت شست و سبابه از ساقه جدا می‌کنند و در سبدهای مخصوص می‌گذارند.

چیدن گل را اغلب زنان و دختران به صورت دسته جمعی انجام می‌دهند هر فرد با بستن چاچب (چادر شب) به دور گردن و كمر خود، گل‌ها را از شاخه جدا كرده و داخل چادر می‌ریزد. ساعت گل‌چینی معمولا از ۵ تا ۸ صبح است اما امروزه تا پیش از ظهر هم گل‌چینی ادامه دارد. گل‌چین‌ها اگر کارگاه گلاب‌گیری داشته باشند گل‌ها را به آنجا می‌برند، در غیر این‌صورت آن‌ها را به گلاب‌گیران می‌دهند.

عملیات گلاب‌گیری: در روش سنتی با گِل و سیمان اجاقی را آماده کرده (امروزه از گاز هم استفاده می‌شود) و دیگ مسی را روی آن قرار می‌دهند. پس از داغ شدن دیگ گل‌های محمدی تمیز و آماده را در آن ریخته و با توجه به حجم گل‌ها بر روی آن میزان مشخصی آب می‌ریزند. پس از ترکیب شدن آب و گل، درب مسی را بر روی آن قرار می‌دهند؛ برای آنکه عملیات گلاب‌گیری به درستی و با کیفیت انجام گیرد باید تمام منافذ و روزنه‌ها مسدود شده تا از هدر رفتن بخارهای گلاب جلوگیری شود. در رسمی قدیمی بر روی درب دیگ وزنه‌های سنگین قرار می‌دهند تا گلاب خالص‌تری حاصل شود. روی در دیگ سوراخی تعبیه شده که لوله‌های استیل از آن می‌گذرد و یک سر لوله به پارچی مسی می‌‌رسد.

پس از رسیدن به نقطه جوش مناسب بخار آن از طریق لوله‌ها به پارچ مسی بزرگی که داخل آب سرد قرار دارد می‌ریزد. از سرد شدن این بخارها، گلاب به دست می‌آید. این فرآیند بین 5 تا 7 ساعت طول می‌کشد و در هر پارچ حدود ۳۰ الی ۴۰ لیتر گلاب به دست می‌آید. پس از به عمل آمدن گلاب آن را در ظرف شیشه‌ای ریخته و اطرافش را با روغن گل محمدی می‌پوشانند. برای نگهداری از گلاب به مدت طولانی بهتر است از ظروف شیشه‌ای استفاده کنید؛ استفاده از ظرف‌های پلاستیکی یا فلزی کیفیت گلاب را در طول زمان از بین می‌برند.

در مدت زمان گلاب‌گیری، شدت شعله آتش باید ملایم و یكنواخت باشد؛ هرچه زمان تقطیر بیشتر طول بكشد و شعله كم و زیاد نشود، محصول بهتری به دست خواهد داد. حجم آبی كه داخل دیگ ریخته می‌شود نیز نباید زیاد یا كم باشد، این میزان به نسبت حجم گل متغیر است. در گلاب‌گیری به روش سنتی هر یک کیلو گل‌برگ را با یک لیتر آب در دیگی مسی می‌ریزند و دیگ را روی هیزم می‌گذارند. قمصر علاوه بر سابقه پرورش گل، اصیل‌ترین،ظریف‌ترین و تكنیكی‌ترین روش تولید گلاب را نیز به خود اختصاص داده است که تاثیر فوق‌العاده‌ای در كیفیت محصول و درصد اسانس آن دارد.

شیوه سنتی و صنعتی گلاب‌گیری

امروزه گلاب‌گیری به ندرت به شیوه‌های سنتی انجام می‌گیرد و تولید گلاب به شیوه صنعتی جای آن را گرفته است اما در شهرهایی مانند قمصر هنوز هم این‌کار به صورت سنتی انجام می‌شود. ذکر این نکته ضروری است که در شیوه صنعتی تنها وسایل گلاب‌گیری مکانیزه شده‌اند. از مهم‌ترین وسایل گلاب‌گیری به شیوه سنتی می‌توان به دیگ مسی، تغاری از جنس مفرغ، پارچ مسی دسته‌دار، نی‌های مسی توخالی خمیده، دستگاه حرارتی و حوض اشاره داشت. نکته مهم در تولید گلاب توجه به محیط و تمامی وسایلی است که برای تولید گلاب به کار می‌روند. تمام وسایل باید استریل باشند در غیر این صورت، قارچ و کپک می‌تواند در آن رشد کرده و به این ترتیب موجب کدورت گلاب و تجزیه مواد موثر آن شود که در این صورت نه‌ تنها اثر درمانی نخواهد داشت، بلکه عوارض جانبی نیز دارد.

تفاوت شیوه گلاب‌گیری در قمصر و دیگر شهرها

در روش گلاب‌گیری در سایر نقاط، لوله منتقل كننده بخار گل و آب بدون شیب بوده و در پارچ آن نیز كاملا باز است، اما در روش گلاب‌گیری قمصر، لوله‌های آلومینیومی با شیب ۴۵ درجه به پارچ وصل می‌شوند و در پارچ كاملا بسته می‌شود سپس پارچ را در محیط استخری با آب كاملا سرد قرار داده که این عمل موجب جلوگیری از متصاعد شدن اسانس می‌شود. شیب لوله از عبور مواد غیر ضروری جلوگیری کرده و باعث تنظیم جرم حجمی مواد لازم برای تكمیل گلاب می‌شود.

تاریخچه گلاب گیری کاشان

گل سرخ، رز یا محمدی، گیاهی بومی ایران است که قدمت کاشت بذر آن بر اساس اسناد، شعرها و سفرنامه‌های به جامانده و نقش‌هایی که روی سفالینه‌های تپه سیلک پیدا شده است؛ به حدود 7000 سال پیش می‌رسد. با توجه به اینکه خاستگاه و وطن اصلی این گل ایران است، حدود 350 سال پیش جایی به جز ایران رویش نداشته و نزدیک به ۱۰۰۰ سال است که گلاب‌گیری به شیوه سنتی (تقطیر) در کشورمان اجرا می‌شود. ایرانیان از نخستین کسانی بودند که به خاصیت خوراکی و درمانی گل محمدی پی بردند؛ گلاب در قرن 9 و 8 میلادی از اقلام مهم تجاری بود که از طریق جاده ابریشم به چین و هند صادر می‌شد. در کتاب العبره ابن خلدون مرکز تولید گلاب را ولایت فارس ذکر کرده‌اند؛ بخشی از خراج فارس ۳۰ هزار قرابه گلاب بوده‌ است که از فارس به دربار خلفای عباسی ارسال می‌شد. 

نخستین کسانی که دستگاه تقطیر را اختراع کردند ایرانیان بودند اگرچه در یونان عصاره گلبرگ گل سرخ را می‌گرفتند اما از تقطیر و گلاب‌گیری اطلاعی نداشتند. ابوعلی سینا، دانشمند ایرانی، سال‌های زیادی را صرف تحقیق و پژوهش درباره تولید اسانس از تقطیر کرد. او نخستین فردی بود که از گل‌های محمدی گلاب به دست آورد و آن را جوهره گل سرخ نامید. در زمان سلسله صفویه و زمانی که دولت عثمانی همسایه ایران بود، گل محمدی و کلیه دستگاه‌های گلاب‌گیری از ایران به ترکیه و سپس به سوریه و بلغارستان فرستاده شد. طبق اسناد بین‌المللی، مبدا تولید گلاب، ایران و مبدا تولید اسانس گل سرخ  (گل محمدی) و عصاره گلبرگ‌های تازه، یونان است. روش تهیه گلاب از گل محمدی به شیوه سنتی و با استفاده از فرآیند تقطیر از هنرهای باستانی ایرانیان است.

بنابر بر اساس اسناد تاریخی خواستگاه اصلی تولید گلاب در ایران استان فارس و شهر تاریخی گور و بخش میمند بوده‌ است. اما امروزه شهرستان کاشان با بخش‌های قمصر و نیاسر بیشترین کارگاه‌های تولید گلاب را در خود جای داده‌ است. سابقه مراسم سنتی گلاب‌گیری کاشان یا همان لتان به سال‌ها پیش بازمی‌گردد؛ پرورش گل محمدی با تاریخ قمصر عجین شده است اگرچه امروزه این مراسم از قمصر به نیاسر گسترش پیدا كرده اما گلاب قمصر در نوع خود هم‌چنان مثال‌زدنی است.  

از آنجا که کاشان و شهرهای اطرافش اقلیمی خشک و کویری دارد، روئیدن گل‌های محمدی در این منطقه موجب شگفتی گردشگران شده است، به همین دلیل مراسم گلاب‌گیری کاشان با آئینی منحصربه‌فرد و شکرگزاری فراوان انجام می‌شود. در گذشته این مراسم با آدابی خاص مانند حمل بار مزرعه‌ها به‌وسیله شتر و جشن و پایکوبی همراه بود. گلاب‌گیری کاشان به شیوه سنتی همچنان رواج دارد؛ امروزه اگرچه برگزاری مراسم گلاب‌گیری کاشان با شادی و پایکوبی همراه است؛ اما بسیاری از سنت‌های قدیمی رنگ باخته‌اند.

گلاب تولیدی ایران یکی از مهم‌ترین کالاهای صادراتی ایران از گذشته تاکنون بوده است. در قدیم از طریق راه ابریشم گلاب ایران را به کشورهای چین و هند می‌بردند و امروزه نیز بخش قابل‌توجهی از گلاب تولیدی ایران به سایر نقاط جهان فرستاده می‌شود. سالانه در بخش‌های قمصر، نیاسر، برزک و جوشقان شهرستان کاشان در مجموع حدود 15000 تن گلاب سنگین تولید می‌شود. قابل ذکر است که تولیدکنندگان گلاب در استان فارس نیز در میمند سالیانه 12000 تن، شیراز سالیانه حدود ۲۰۰۰ تن، منطقه لایزنگان شهرستان داراب سالیانه 3000 تن و سایر مناطق استان فارس سالیانه حدود ۱۰۰۰ تن گلاب تولید می‌کنند.

انواع گلاب

گلاب‌گیران سنتی و تولید کنندگان گلاب عموما کیفیت و غلظت گلاب را با وزن گلی که داخل دیگ ریخته‌اند می‌سنجند و بر اساس آن قیمت‌گذاری را انجام می‌دهند. اصطلاحاتی مثل گلاب سه مَن، گلاب چهار مَن، گلاب ۴۰ کیلویی و دیگر اصطلاحات در این بازار رایج است اما معنای آن‌ها چیست؟ هر مَن برابر با ۶ کیلو است، یعنی گلاب سه مَن از تقطیر حدود ۱۸ کیلو گل محمدی و گلاب چهار من نیز از تقطیر حدود ۲۴ کیلو گل محمدی به‌دست آمده است. گلاب ۳۰ کیلویی یعنی گلابی که از تقطیر ۳۰ کیلو گل محمدی حاصل شده یا همان گلاب 5 من. مواد اصلی تشکیل دهنده اسانس گل محمدی عبارت‌اند از: سیترنلول ،گرانتول، استاروپنین و فنیل اتانول.

انواع گلاب و اصطلاحات رایج 

• گلاب سنگین (درجه یک): گلابی كه در ۱۰۰ میلی لیتر آن حداقل ۳۵ میلی گرم اسانس وجود دارد. این نوع گلاب کیفیت و غلظت خوبی دارد. حجم گل استفاده شده در فرآیند تولید گلاب سنگین دو برابر گلاب سبک است. 
• گلاب سبک (درجه دو): گلابی است كه در ۱۰۰ میلی لیتر آن حداقل ۱۵ میلی گرم اسانس وجود داشته دارد. برای مصارف خانگی، گلاب سبک را می‌توانید انتخاب کنید. 
• گلاب پس‌آب: گاه پس از یک دوره گلاب‌گیری از گل‌هایی كه به صورت تفاله درآمده و «بن گل» نامیده می‌شود، به همراه كمی گل تازه برای تولید مجدد گلاب استفاده می‌شود. گلابی كه به این‌صورت به دست می‌آید پساب نام دارد. گلاب پساب نسبت به دیگر انواع گلاب دارای عطر، کیفیت و قیمت پایین‌تری است.
• گلاب دو آتیشه: گلاب دو آتشه وقتی به‌دست می‌آید که بعد از یک بار تقطیر و گلاب‌گیری، در مرتبه دوم به جای آب روی گل‌های دورن دیگ، گلاب ریخته شود. یعنی گلاب به دست آمده در مرحله اول مجددا با گل تازه تقطیر شود. در این فرآیند گلاب ناب و خالص حاصل می‌شود که بسیار غلیظ است و عطری بی‌نظیر دارد. این نوع گلاب دارای طعم گس و تلخی است که قیمت بالایی دارد و در بین گلاب‌گیران اصطلاحا به نام گلاب ۶ یا ۶٫۵ مَن شناخته می‌شود.
• گلاب سه‌ آتیشه: گلاب سه آتیشه از سه بار فرایند تقطیر به‌دست می‌آید. و از گل‌محمدی و گلاب دو آتیشه برای تولید آن استفاده می‌کنند. اگر گلاب‌گیری برای بار سوم تکرار شود، یعنی گلاب دو آتشه را دوباره با گل تازه تقطیر کنند؛ به آن گلاب سه آتشه می‌گویند.

تشخیص گلاب اصل

گلاب اصل مزه گس و تلخی دارد و شفاف، بدون رنگ و بدون رسوب است؛ هر قدر گلاب تلخ‌تر باشد اصل‌تر است. باید توجه داشت كه تلخی گلاب هم باید طبیعی باشد اگر پس از چشیدن گلاب دو بار آب دهان خود را قورت دادید و تلخی در دهانتان باقی ماند پس گلاب اصل نیست و ناخالصی دارد اما گر تلخی كام شما برطرف شد پس گلاب شما اسانس نداشته و طبیعی و اصیل است.

دیگر محصولات گل محمدی

• عنبر گل سرخ: مایعی سیاه رنگ است که پس از اتمام تقطیر در دیگ مسی باقی می‌ماند؛ از این مایع برای درمان دردهای استخوانی و گرفتگی‌های عضلانی استفاده می‌شود.
• عطر گل محمدی: عطر گل محمدی مانند سرشیر جمع شده روی شیر  است؛ باید لایه نازكی را كه پس از سرد شدن بر روی گلاب جمع می‌شود و حالتی روغنی دارد را با سرنگ از روی گلاب جدا کرد. 
• سایر محصولات: اسانس گل محمدی، گل‌برگ خشک، غنچه خشک، مایع گلاب، روغن و شربت گل، مربا گل محمدی و موارد دیگر.

نحوه نگهداری از گلاب

•  گلاب در اثر ماندگاری زیاد اثر خود را از دست می‌دهد بنابراین نباید آن را بیش از یک سال نگه داشت.
• گلاب باید در یخچال و ظروف شیشه‌ای رنگی نگهداری شود؛ اسانس گلاب نسبت به مواد تشکیل‌دهنده ظروف پلاستیکی واکنش نشان داده و کیفیت خود را از دست می‌دهد.

خواص گلاب

• مهم‌ترین خاصیت گلاب آرام‌بخش بودن آن است.
• ضد استرس است و سبب تقویت سیستم عصبی می‌شود.
• بوی گلاب برای قلب و مغز مفید، آرام‌بخش و تسکین‌دهنده است و باعث تسکین حلق و حنجره و صدا نیز می‌شود.
• گلاب برای مجاری هوایی و ریه ها نیز مفید است. 
• برای شخص تب‌دار توصیه می‌شود گلاب خنک (یخچالی یا با یخ) بنوشند.
• برای کسانی که در معرض حرارت بالای مزاج‌اند (استرس، عصبانیت زیاد، بی‌خوابی، گرمی مزاج و موارد دیگر) مفید است.
•  برای رفع بی‌خوابی موثر است و برای کاهش خستگی می‌توان آن را مصرف کرد.
• یک پاک‌کننده مناسب برای پوست است و به شادابی پوست کمک می‌کند؛ مصرف گلاب به صورت خوراکی باعث آب‌رسانی به پوست از درون می‌شود. 
• گلاب دارای اثرات ضد پیری است و مصرف مداوم آن باعث کاهش چین‌وچروک‌های پوست، روشن کردن لکه‌های تیره و بستن منافذ باز پوست می‌شود.
• برای تقویت لثه و بهبود آفت‌های دهان کاربرد دارد.
• گلاب برای معده و مخصوصا دهانه معده مفید است، بنابراین می‌تواند در رفع نفخ یا ریفلاکس موثر باشد.
• برای درمان سرماخوردگی، آنفولانزا، گلودرد و سایر بیماری‌های دستگاه تنفسی گلاب کاربرد دارد؛ می‌توان از آن به عنوان شربت سرفه استفاده نمود.
• مصرف مداوم گلاب باعث بهبود بیماری‌های دستگاه گوارش مانند بهبود هضم معدی، کاهش نفخ، دردهای شکمی و یبوست می‌شود و می‌توان از آن به عنوان ملین استفاده کرد.
• گلاب باعث کاهش قند خون می‌شود.
• از گلاب به عنوان تونر در درمان آفتاب سوختگی می‌توان کمک گرفت.
• و...

چه کسانی باید در مصرف گلاب احتیاط کنند؟

افرادی که اسهال شدید، زخم گوارشی، نفخ شدید، بواسیر یا هموروئید دارند بهتر است از گلاب استفاده نکنند. همچنین برای برخی که سردردهای شدید دارند توصیه نمی‌شود.

دیگر نکات

• گلاب قمصر از تمامی گلاب‌های جهان هم درجه خلوص بالاتر و هم عطر و طعمی منحصربه‌فرد دارد.
• آیین و رسم گلاب‌گیری از هزار سال پیش تا به الان ادامه داشته است.
• بسیاری از اماکن مذهبی مانند کعبه در طول سال با گلاب ناب تولید شده در کاشان شسته می‌شوند.
• گلاب را می‌توان معجزه طبیعت نامید خواص و فواید بسیاری در این عصاره قرار دارد که در درمان بسیاری از دردها و بیماری‌ها موثر است.
• گلاب بعد از سکنجبین بیشترین مصرف را در بین مردم در قدیم داشته و امروزه نیز مصرف فراوانی دارد.
• گلاب یکی از نوشیدنی های پرمصرف در طب سنتی است که طبع میانه تا حدودی رو به خنکی دارد. بنابراین برای اکثر افراد مصرف آن توصیه می‌شود و عارضه خاصی ندارد.
• برای آنکه در مراسم چیدن گل شرکت کنید؛ باید صبح زود و پیش از طلوع آفتاب در مراسم حضور پیدا کنید.
• برخی عرقیات گیاهان دارویی مثل بیدمشک همانند گلاب فقط یک بار در سال تولید می‌شوند. تولید عرق بیدمشک فقط اواخر اسفند و اوایل بهار انجام می‌گیرد.
• گلاب به‌جز مصرف خوراکی برای مصارف دارویی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. گلاب‌‌های دارویی و خوراکی با یکدیگر متفاوت‌اند و نباید جایگزین یکدیگر شوند. 
• عرقیاتی که از گل‌های تازه گیاهان گرفته می‌شوند مثل گل محمدی و گلاب فقط یک بار و عرقیات گیاهی که از گیاه خشک تولید می‌شوند مثل عرق هل، عرق دارچین، عرق زیره و غیره به دفعات مختلف در طی سال و بنا به نیاز بازار تولید و عرضه می‌شوند.

سخن آخر

این‌بار سفری متفاوت را با ما تجربه کردید؛ سفری که عطر دل‌انگیز گل محمدی سراسر آن را فرا گرفته بود. گلاب‌گیری کاشان را همه می‌شناسند، یا خودشان از نزدیک آن را دیده‌اند و یا درباره‌اش شنیده‌اند. شما جزو کدام دسته‌اید؟ آیا از نزدیک این مراسم را دیده‌اید؟ از تجربه‌های خود برای ما بگویید و اگر جای نکته‌ای در این مطلب خالی است آن را با ما در میان بگذارید.